Roztocza u gadów

Roztocza są jednymi z najczęściej występujących ektopasożytów u gadów. Rozpoznano ponad 250 gatunków roztoczy (1), które mogą pasożytować na gadach. Najczęściej spotykany u węży i jaszczurek jest należący do rodziny Macronyssidae, gatunek Ophionyssus natricis (Gervais, 1844) (1). Na gadach spotykane są także roztocza z gatunku Hirstiella trombidiiformis (1) oraz podobne do w/w roztoczy czerwone, krwiopijne, sześcionogie larwy roztoczy z rodziny Trombiculidae. Czasami można również spotkać roztocza z rodzaju Mabuyonyssus bytujące w płucach i tchawicy węży oraz pasożytujące na błonie śluzowej kloaki żółwi C. faini i C beeri.

Charakterystyka ogólna

Roztocza należą do gromady pajęczaków /Arachnida/ i tworzą własny rząd Roztocze /Acarina/. Roztocza są niewielkich rozmiarów, osobniki dorosłe osiągają od 0,5 mm do 1,3 mm (silnie opite krwią samice). Barwa ich ciała jest różna, może być czarna, czerwona lub szara, zależy od stadium rozwojowego i stopnia odżywienia. W przeciwieństwie do innych pajęczaków nie zauważalna jest u roztoczy wyraźna segmentacja ciała oraz podział na głowotułów i odwłok. W ciele roztoczy wyróżnia się: gnatosomę i idiosomę. Gnatosoma to pierwsza, gębowa część ciała roztocza. W jej skład mogą (ale nie muszą) wchodzić: szczękoczułki (szczękoczułki służą do pobierania pokarmu; mogą tworzyć szczypce, narząd tnący lub pazur), nogogłaszczki (nogogłaszczki bardzo różnie zbudowane w zależności podrzędu; czasem całkiem zredukowane, czasem niezwykle skomplikowane; mogą pełnić funkcje czuciowe), warga górna, nadgębie, fałd nadgardzielowy i fałd podgardzielowy. Idiosoma to druga, zazwyczaj większa cześć ciała, z odnóżami lokomocyjnymi w liczbie 4 (u roztoczy występujących u gadów, u innych liczba odnóży może być mniejsza). Larwy mają zawsze 3 pary odnóży.
Roztocza bardzo często występują na dziko żyjących gadach, lecz nie są one dla nich aż tak dużym problemem zdrowotnym. Wynika to z faktu, iż regularne wylinki redukują liczbę roztoczy na ciele gada, a brak ograniczenia terytorialnego powoduje, że nie kontaktuje się on ze swoją starą skórą. Inaczej ma się sytuacja w terrariach gdzie zwierzę żyje na ograniczonej przestrzeni i te naturalne sposoby eliminacji roztoczy się nie sprawdzają.

Cykl rozwojowy

Roztocza przechodzą wieloetapowy cykl rozwojowy. Zapłodniona samica opuszcza żywiciela i poszukuje ciemnego, ciepłego, wilgotnego miejsca na złożenie jaj w liczbie 60 – 80 szt. (niektóre źródła podają że nawet 200 – 400 szt. (4)). Jaja są owalne koloru białego do brązowawego długości 300 – 400 µm i szerokości
200 – 300 µm. Z jaj wykluwają się sześcionogie (za ostatnią parą kończyn zauważalne są zalążki czwartej pary) larwy wielkości 400 x 250 µm, koloru białego. Są one bardzo wrażliwe na wysychanie. Larwy nie pobierają pokarmu. Najczęściej nie opuszczają miejsca gdzie się wykluły, jeżeli panuje tam odpowiednia wilgotność po paru godzinach linieją i przekształcają się w następne stadium protonimfy. Po wylince pozostają one jeszcze przez jakiś czas w ukryciu tak długo aż ich oskórek nie wyschnie i nie stwardnieje, stają się wtedy mniej wrażliwe na wysychanie. Są one podobnej wielkości do larwy lecz posiadają już dobrze wykształconą 4 parę kończyn. Nie odżywione protonimfy są koloru kremowo – żółtego i są praktycznie niewidoczne gołym okiem, po posiłku stają się koloru ciemno czerwonego (lecz nie czarnego tak jak dorosłe samice). Protonimfy do dalszego rozwoju potrzebują nassać się krwi, w przeciwnym wypadku po 15-19 dniach giną z głodu. Po „posiłku” opuszczają żywiciela i poszukują ponownie ciemnego i wilgotnego miejsca ażeby przejść kolejną wylinkę. Kolejne stadium nazywamy deuteronimfą, są one większe od poprzedniego stadium, ciemniejsze jednakże powłoki ich ciała są bardziej miękkie. Deuteronimfa nie pobiera pokarmu i najczęściej nie wykazuje aktywności ruchowej. Na tym etapie nie można jeszcze określić płci po różnicach anatomicznych, lecz można to zrobić na podstawie zachowania deuteronimf, te które mają być samcami zawsze są jakby przyczepione do tyłu deuteronimf, tych które mają być samicami. Po ostatniej lince powstają osobniki dorosłe, są one dużo większe od poprzednich stadiów i mają silnie stwardniały oskórek. Są barwy jasno – brązowawej jednakże po posiłku zmieniają ubawienie. Samce stają się ciemno żółtawe, ciemno czerwone lub czarne, a samice ciemno czerwone lub czarne. Silnie najedzone krwią samce niewiele powiększają swoje rozmiary, samice natomiast mogą osiągać nawet 1300 µm. Do kopulacji dochodzi tuż po wylince imaginalnej. Dorosłe samice poruszają się bardzo szybko: najedzona samica po kopulacji poszukując odpowiedniego miejsca na złożenie jaj może poruszać się z prędkością 20 cm/min i w ciągu godziny pokonywać 12 m, są w stanie poruszać się tak kilka godzin. Głodna samica podczas poszukiwania żywiciela może osiągać prędkość 28 cm/min i w ciągu godziny pokonywać 17 m. Ich ruch jest raczej prostoliniowy, gdy napotkają na jakąś przeszkodę (ściana, miska) wspinają się raczej na nią niż poszukują innej drogi.

Długość trwania poszczególnych stadiów zależy od temperatury otoczenia

Stadium rozwojowe	Temperatura otoczenie/czas trwania poszczególnych stadiów
	30°C	20°C
Jaja	28 h	98 h
Larwa	18 h	47 h
Protonimfa	3 dni	14 dni
Deuteronimfa	13 h	26 h
Dorosły osobnik	10 dni	32 dni

Tabela zaczerpnięta ze strony Melissy Kaplan (5)

Umiejscowienie i objawy

Stadia pasożytujące na gadach najczęściej umiejscawiają się:

• 1. u jaszczurek

• • • w pachach i pachwinach
    • wokół oczu
    • w okolicy otworów słuchowych

• 2. u węży

• • • pod łuskami brzusznymi
    • na brodzie
    • w okolicy oczu i uszu
    • u pytonów na wardze w „dołkach termicznych”

 

Jeżeli inwazja jest niewielka u zaatakowanego osobnika możemy nie obserwować żadnych objawów, bądź tylko niewielkie podenerwowanie. Przy intensywnej inwazji objawy mogą być wyraźniejsze i obejmują (1):

• a) depresje i anoreksje

• b) zapalenie tkanek w okolicy oczodołowej

• c) odpadanie i uszkodzenie łusek, co może prowadzić do infekcji skórnych

• d) problemy z linieniem

• e) anemie

• f) objawy podobne do IBD (Inclusion Body Disease)

 

g) śmierć

Zwalczanie roztoczy

Walkę z roztoczami musimy prowadzić na dwóch płaszczyznach po pierwsze oczyścić i zabezpieczyć zwierzęta, a po drugie wyeliminować roztocza z otoczenia (terrarium).

Postępowanie z jaszczurkami

Umieszczamy jaszczurkę w ciepłej kąpieli (26 – 29°C), poziom wody powinien sięgać barków jaszczurki. Pozwalamy jaszczurce jeśli chce napić się wody. Następnie do wody dodajemy Povidone – Iodine®, aż do uzyskania barwy średnio mocnej herbaty. Jeżeli jaszczurka odda kał w czasie kąpieli wymieniamy wodę i ponownie dolewamy Povidone – Iodine ®. Małe jaszczurki lub gatunki (osobniki) nie przywykłe do kąpieli należy po 10 – 15 minut przenieść do suchego i ciepłego miejsca, gdzie będą oczekiwać aż skończymy zajmować się terrarium. Duże jaszczurki możemy pozostawić w kąpieli nawet 30 lub więcej minut. Po kąpieli należy namoczyć czystą i miękką szmatkę w roztworze Povidone – Iodine ® i przetrzeć okolicę stawów kończyn przednich i tylnych, szyi oraz szczęk. Przy pomocy pałeczek higienicznych namoczonych w Povidone – Iodine ® oczyszczamy okolicę oczu i nosa. Jeżeli osobnik posiada różnego rodzaju wypustki jak np. kolce na grzbiecie, należy przy pomocy pałeczek dokładnie oczyścić przestrzeń między każdą wypustką. Nie stosuje się żadnych olei zabezpieczających na oczy, gdyż mogą one powodować stan zapalny oka. Po takich zabiegach poddajemy jaszczurkę ponownej ciepłej kąpieli tym razem w czystej wodzie.

Postępowanie z wężami

Węża należy poddać takiej samej kąpieli jak jaszczurki w wodzie z dodatkiem Povidone – Iodine ® (podobnie jak u jaszczurek pozwalamy najpierw wężowi napić się wody). Kilka lat temu zalecano pokryć oczy i „dołki termiczne” olejami mineralnymi, obecnie jednak odradza się takiego postępowania. Po kąpieli należy dokładnie sprawdzić wszystkie przestrzenie pod łuskami brzusznymi w poszukiwaniu bądź też martwych roztoczy, a jeżeli jakieś znajdziemy należy je delikatnie usunąć za pomocą pałeczki nasączonej olejem mineralnym lub Povidone – Iodine ®.

Postępowanie z terrarium

Z wnętrza terrarium usuwamy wszystkie ruchome elementy wystroju, całą ściółkę wyrzucamy. Cały zbiornik należy dokładnie wymyć, szczególnie kąty i miejsca łączenia poszczególnych ścian. Terraria drewniane myjemy za pomocą wody z mydłem, a zbiorniki szklane możemy myć za pomocą podchlorynu sodu lub wodnego roztworu wybielacza w stosunku 1:30. Ma to na celu usunięcie potencjalnych mikroorganizmów przenoszonych przez roztocza, a nie samych roztoczy. Drewniane elementy wystroju poddajemy obróbce termiczne 93 – 121°C/2-3 h. W czasie całego procesu musimy kontrolować i sprawdzać czy wysoka temperatura nie doprowadza do zwęglania drewna, a nawet czy nie dochodzi do zapalenia. Kamienne elementy należy gotować w czystej wodzie przez 20 – 30 min. Jeśli elementy wystroju są za duże i nie mieszczą się w piekarniku/kuchence należy je umieścić w wodnym roztworze wybielacza (stosunek 1:30) na 8 h, następnie dokładnie wypłukać i pozwolić im wyschną (najlepiej na słońcu) przez 24 h. Gdy wszystko wyschnie i się wywietrzy wraca na swoje miejsce w terrarium, a jako podłoże przez 2 – 6 tyg. powinno się stosować papierowe ręczniki. Umożliwiają one częstą i szybką wymianę podłoża w terrarium.

Preparaty roztoczobójcze

Dokładne czyszczenie zarówno zwierząt jak i terrarium jest nie wystarczające w walce z roztoczami. Po wstępie jakim było czyszczenie należy zastosować środki, które działają roztoczobójczo. Literatura podaje ich bardzo wiele:

• 1. Iwermektyna (Ivomec®, Baymec®) (niektóre grupy gadów są wrażliwe na iwermektynę: nie stosować u żółwi, ostrożnie u kameleonów, scynków i krokodyli)

• • a) podawana per os w dawce 0.02 ml/kg jednokrotnie z powtórka po 2 tyg. (1) (tylko po konsultacji z lek. wet.)

• • b) podawana podskórnie w dawce 0,2 mg/kg raz w tygodniu przez 3 tyg. (1)

• • c) Można również stosować iwermektynę w formie oprysku. Stosujemy do tego celu wodny roztwór iwermektyny 1 ml/1 litr wody (metoda zalecana przez autora, jako że jest bezpieczna i skuteczna) lub 0,5 ml/1 litr wody (3), roztwór taki jest stabilny przez 30 dni. Opryskiwać należy zarówno terrarium jak i całego zwierzaka (z pominięciem głowy). W czasie oprysku należy z terrarium usunąć miskę/basen z wodą. Opryski powtarzamy w odstępach tygodniowych 3 – 4 razy w zależności od uzyskiwanych efektów.

• 2. Dichlorfos (Vapona®, Globol®) – występuje w postaci pasków przeznaczonych do zwalczania stawonogów (owadów), (są one toksyczne zarówno dla zwierząt jak i dla ludzi, tak więc używając ich należy bardzo uważać, przy zatruciu stosuje się siarczan atropiny w dawce 0,04 mg/kg (11)). W zależności od źródła proponowane są dwie metody ich zastosowania. Pierwsza: pasek umieszczamy 15 cm od klatki/terrarium na okres 3 dni a następnie usuwamy go na 7 dni, a cykl taki powtarzamy 4 razy (3). Druga pasek wielkości 6 mm/0,27 m³ umieszczamy w dziurkowanym pojemniku, a pojemnik wstawiamy do terrarium na 2 – 3 h, 2 – 3 razy w tygodniu przez 3 tygodnie. Na czas działania preparatu usuwamy z terrarium pojemniki z wodą (1).

• 3. Trichlorfon (Neguvon® – w Polsce dostępny jako proszek) – używany jest 0,15% roztwór (do 400 ml wody dodaje się 8 ml 8 % trichlorfonu) lub 0,01% roztwór (1g proszku na 1 litr wody), roztwór jest stabilny przez 30 dni. Terrarium należy wyłożyć gazetami/ręcznikami i całe spryskać, a następnie pozostawić do wyschnięcia. Zwierzę powinno być również delikatnie spryskane. Podawanie wody należy wstrzymać na 24 h (po wcześniejszym napojeniu), ażeby uniemożliwić zwierzakowi przypadkowe zamoczenie i spożycie trichlorfonu (3). Można również w/w roztworem nasączyć materiałowy woreczek i umieścić w nim węża nawet na całą noc. Zabieg należy powtórzyć po 2 tygodniach (3).

• 4. Permetryna – stosuje się 1% roztwór, którym należy spryskać całe zwierzę (pomijając głowę), a następnie dokładnie wytrzeć papierowym ręcznikiem. Po oprysku zwierzaka umieszczamy w czystym dobrze wentylowanym sterylnym pojemniku/terrarium na okres 24 h. W tym czasie nie podajemy wody. Wnętrze terrarium i elementy wystroju również należy spryskać roztworem permetryny i pozostawić do wyschnięcia i wywietrzenia na 24 h (2,3).

• 5. Fipronil (Frontline®) – preparat stosowany do zwalczania pcheł i kleszczy u psów i kotów, bardzo polecany przez zachodnich autorów. Zalecane jest spryskiwanie lub przecieranie szmatką nasączoną preparatem gada. Jedni autorzy polecają Frontline® w wodnym 50% roztworze (6), inni dla gadów powyżej 500g masy ciała proponują preparat nie rozcieńczony, a dla gadów o macie ciała poniżej 500 g, proponują Frontline rozcieńczony alkoholem w stosunku 1:1, (4). Alkoholowe podłoże preparatu Frontline® może uszkadzać lipidową warstwę naskórka i prowadzić do nawet 15 krotnego wzrostu utraty wody przez skórę. Może to prowadzić do bardzo szybkiego odwodnienia. Po zastosowaniu preparatu należy gada umieścić w pojemniku/terrarium o podwyższonej wilgotności. Należy unikać stosowania tego preparatu u zwierząt chorych, aktualnie leczonych fluorochinolonami, u samic w ciąży i osobników w czasie wylinki (4). Jednakże liczne słowne doniesienia mówią o dużej wrażliwości gadów na Frontline®, u osobników, u których zastosowano tą metodę występowało pobudzenie psychomotoryczne, duszność, odwodnienie co prowadziło wielokrotnie do śmierci danego osobnika. Bazując na tych dość częstych doniesieniach proponuję ostrożne stosowanie preparatu Frontline®, a jeśli to możliwe unikanie jego stosowania.

• 6. Pyretryna – w postaci aerozolu dla kociąt (w Polsce niedostępny), należy preparatem wstępnie spryskać terrarium, trzy dni później spryskać terrarium i ogon zwierzaka i jeśli nie wystąpią żadne objawy uboczne klatkę i zwierzaka spryskujemy co 3 dni przez 3 tygodnie. (Należy używać tego preparatu bardzo ostrożnie) (3)

• 7. Resmetryna – 0,35% roztwór jest bezpieczniejszy w terapii roztoczy u gadów od pyretryny (3)

• 8. Karbaryl 5% (Sevin – Dust® – w Polsce raczej niedostępny) – proszek wysypujemy w terrarium na 24 h i umieszczamy w nim węża, po tym czasie terrarium należy dokładnie umyć a z węża usunąć resztki preparatu. Po okresie 2 tyg. Procedurę należy powtórzyć (3)

• 9. Flumetryna (Bayvarol®) – paski stosowane do zwalczania w pszczelarstwie roztocza Varroa destructor. W literaturze można znaleźć następującą dawkę 2,1 cm paska/1 m3 terrarium (11)

• 10. Komercyjne preparaty do zwalczania roztoczy u gadów:

• • a) Mite off® firmy Zoo Med (7). Działanie tego preparatu polega na pokrywaniu skóry całego zwierzęcia cieniutka błonką, która powoduje uduszenie pasożytujących na zwierzęciu roztoczy. Jest to preparat stosunkowo bezpieczny gdyż nie zawiera pestycydów. Jednakże preparat ten stosujemy tylko na zwierzęciu a nie możemy go wykorzystać w zabezpieczaniu terrarium.

• • b) Reptile Protect® – działa podobnie jak preparat opisany powyżej.

• • c) Reptile Relief® firmy Exo-terra

• • d) Provent-A-Mite® spray

11. Metody biologiczne – metoda polegająca na zastosowaniu naturalnych wrogów roztoczy. Wykorzystuje się roztocza z rodzaju Hypoaspis. Roztocza te po umieszczeniu w terrarium polują na pasożytnicze roztocza i eliminują je (podobno) w ciągu 24h, a następnie zjadają jaja pasożytniczych roztoczy. Nie należy się martwic tymi nowymi roztoczami ,gdyż gdy zabraknie ich naturalnego pokarmu zaczynają wymierać z głodu (6).

Nieskuteczność przeprowadzonych zabiegów wynika najczęściej z nieumiejętnego lub złego jego przeprowadzenia. Należy pamiętać o innych zwierzętach w hodowli podczas wybierania metody zwalczania roztoczy. Większość z wymienionych preparatów może zagrażać pajęczakom i owadom znajdującym się w naszych kolekcjach.
Należy również pamiętać, że pomimo iż w/w metody są proponowane w literaturze jako bezpieczne to każdy osobnik może na nie reagować odmiennie, tak więc zalecana jest ostrożność przy wyborze i przeprowadzaniu zabiegu.

Zagrożenie dla ludzi

Przy bardzo dużych inwazjach, roztocza mogą również atakować ludzi. U takich osób obserwowano zmiany na skórze w postaci grudkowo – pęcherzykowego zapalenia skóry. Wszelkie zmiany na skórze u w/w osób zniknęły po zlikwidowaniu inwazji roztoczy w terrariach.(9)
Opracowanie i źródła informacji
Opracował: lek. wet. Michał Polok

Bibliografia

1. R. J. Klingenberg, „Understanding reptile parasites”, Advanced Vivarium Systems, Lakeside CA, 1993
2. E. M. Rundquist, „Reptile and amphibian parasites”, 1995
3. S. P. Messonnier, „Powszechnie występujące choroby gadów i ich terapia”, Wydawnictwo Sima WLW, Warszawa 1998
4. http://www.boa-constrictors.com/com/Haltung/Milben.htm
5. http://www.anapsid.org/mites.html
6. http://www.geocities.com/thearkfiles/mites3.html, http://www.defenders.co.uk/sciarid_fly_control.htm
7. http://www.zoomed.com
8. http://www.merckvetmanual.com
9. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=Retrieve„db=PubMed”list_uids=1240764″dopt=Abstract
10. F. Szalay, H. Szalayova „Chovame terariove zvierata”, Priroda, Bratysława 1990
11. G. Kohler, „Nemoci obojzivelniku a plazu”, Brazda, Praga 2002