Paleosuchus palpebrosus – kajman Cuviera, kajman karzełkowaty

Paleosuchus palpebrosus – kajman Cuviera, kajman karzełkowaty

Kajman Cuviera, kajman karzełkowaty (Paleosuchus palpebrosus Cuvier, 1807) to najmniejszy przedstawiciel całego rzędu Crocodylia. Dorosłe osobniki osiągają zwykle 90-130 cm, młode po wylęgu mierzą 15-20 cm. Maksymalne długości ciała wynoszą, według różnych badaczy, od 152 do 172 cm (Trutnau & Sommerlad, 2006, Lüderwaldt, 1926). Jak podają Smrček i Moucha (2003) kajmany przetrzymywane w Zoo Dvůr Králové osiągnęły całkowitą długość ciała 145 cm (10-letni samiec), 120 cm (samice w wieku 10 i 8 lat) oraz 110 cm (samiec w wieku 6 lat). Wszystkie osobniki były urodzone w niewoli w zoo w Kolinie nad Rýnem.

Nazewnictwo

Nazwa angielska : Cuvier`s Smooth Fronted Caiman

Nazwa niemiecka : rauen- Glattstirnkaiman

Nazwa czeska : Kajman hladkočelý

Nazwa francuska : Le caïman nain de Cuvier

Systematyka

Nie wyróżnia się żadnych podgatunków kajmana Cuviera. Gatunek ten zakwalifikowany został do rodzaju Paleosuchus wraz z kajmanem Schneidera (P. trigonatus). Z badań filogenetycznych wynika, że rodzaj ten reprezentuje stare i prymitywne kajmany, które oddzieliły się od krewniaków około 30 mln lat temu. Być może stąd nazwa rodzajowa, którą można tłumaczyć – archaiczny krokodyl.

Cechy różnicujące gatunek

Od znacznie rzadziej występującego w hodowli Paleosuchus trigonatus różni się wieloma cechami. Jest mniejszy, ale masywniej zbudowany. W przeciwieństwie do tego drugiego ma krótszą i szerszą głowę (długość głowy do jej maksymalnej szerokości zbliżona wynosi około 1,7. „Łuski szyjne” (postoccipitalia) wyraźniejsze ciasno upakowane i w dwóch rzędach (Paleosuchus trigonatus posiada cztery małe łuski znacznie oddalone od siebie w jednym rzędzie). Przebieg “grzebieni” na grzbiecie i ogonie też jest charakterystyczny. Cztery rzędy powiększonych łusek tworzących wyraźne wręgowanie łagodnie przechodzą w kierunku nasady ogona, gdzie środkowe dwa kierują się ku bokom, by mniej więcej w 1/3 ogona się połączyć i utworzyć grzebień biegnący ku końcowi ogona. Gatunek ten posiada większe zęby niż krewniak. Inną cechą odróżniającą te gatunki jest kolor tęczówki. Kajman Cuviera posiada brązowe, a nieraz pomarańczowe tęczówki, natomiast u kajmana Schneidera są one szare, często nieodróżniające się od koloru podstawowego ciała.

Występowanie

Wschodnia Kolumbia, Wenezuela, Gujana Francuska, Gujana Holenderska, wschodni Ekwador i Peru, wschodnia Boliwia, północno-wschodni Paragwaj, duża część północnej i środkowej części Brazylii.

Biotop

Paleosuchus palpebrosus jest gatunkiem leśnym. Zasiedla zwykle wolno płynące rzeki, często o skalistym dnie, ocienione przez drzewa porastające brzegi. Rzadziej występuje poza zwartymi lasami, ale w terenie zadrzewionym. Często spotykany razem ze swoim najbliższym krewniakiem, Paleosuchus trigonatus, oraz kajmanem czarnym (Melanosuchus niger) i kajmanem okularowym (Caiman crocodilus). Wyjątkowo spotykany bywa także w lagunach. Paleosuchus trigonatus w przeciwieństwie do swego mniejszego krewniaka preferuje bardziej zagęszczone lasy i wartko płynące strumienie i rzeczki. Kajman Cuviera częściej spotykany jest na terenach otwartych.

Ekologia

Kajman Cuviera rzadko korzysta z bezpośrednich promieni słonecznych. Zwykle w ciągu dnia przebywa w norach wykopanych w stromych brzegach rzek lub między korzeniami drzew czy w wykrotach. Nory mają zwykle długość 1,5 do 3,5 metra.

Uważany jest za gatunek zdolny do znoszenia znacznie niższych temperatur niż pozostałe gatunki południowoamerykańskich Crocodylia, choć nie tak niskich jak Paleosuchus trigonatus (ten spotykany jest w Wenezueli na wysokościach 1300 m n.p.m.). Kajman Cuviera występuje raczej na niższych wysokościach niż jego krewniak, często w tych samych zbiornikach co kajman krokodylowy (Caiman crocodilus), wybierając jednak chłodniejsze, zacienione nisze ekologiczne.

Interesująca jest obserwacja Medema dotycząca odporności tego gatunku na niższe temperatury. Medem opisuje Paleosuchus trigonatus trzymanego w Bogocie (2650 m n.p.m) bez dodatkowego ogrzewania. Kajman uciekł z pojemnika, w którym był trzymany i został odnaleziony po 9 dniach, w czasie gdy temperatura w nocy spadała do 6°C. W pomieszczeniu było najczęściej w temperaturze 13-19°C. Zwierzę było trzymane ponad rok, aż zginęło w wypadku (Trutnau & Sommerlad, 2006).

Terrarium

Paleosuchus palpebrosus w ciągu dnia pozostaje mało aktywny i unika silnego światła. Ożywia się o zmierzchu i nocą. Wówczas wędruje próbując wydostać się z terrarium lub szukając pokarmu. Terrarium powinno być możliwie obszerne. Temperatura powietrza może wynosić 20-30°C, wody 2-3°C niżej niż powietrza. W jednej z krajowych hodowli tego gatunku zaobserwowano na grupie dwóch dorosłych samic i jednego samca, że kajmany te całe dnie spędzały pod promiennikiem, spod którego uciekały tylko w upalne dni, natomiast nocą cała trójka wchodzi do wody, gdzie spędza czas aż do rana. Okresowe wahania temperatury nie mają większego znaczenia. W okresie zimowym bez widocznego uszczerbku temperatura może spadać nawet do poziomu 15°C, co może pełnić coś w rodzaju „spoczynku zimowego” stymulującego kajmany do aktywności w kolejnym sezonie. W tym też czasie spada istotnie ich apetyt. Praktycznie od późnej jesieni po wczesną wiosnę tylko kilka razy przyjmują pokarm i to mniejszych ilościach niż zazwyczaj tj. w okresie pełnej aktywności.

Zachowanie

Kajman karzełkowaty uchodzi za gatunek dość agresywny i nerwowy, pomimo swoich niewielkich rozmiarów. Niemniej jednak zdarzają się osobniki oswojone. Niektórzy hodowcy uważają, że w przypadku tego gatunku oswajanie nie jest konieczne. Ma on na tyle małe rozmiary, że nawet dorosły nie stanowi dla człowieka dużego zagrożenia. Jednakże zawsze należy pamiętać, że nawet mierzący 130 cm krokodyl uzbrojony w szczęki z licznymi i ostrymi zębami potrafi zadać bardzo głębokie i bolesne rany.

Tak opisuje swe obserwacje jeden z długoletnich hodowców tego gatunku w kraju:

W mojej hodowli przez większą część roku nie ma poważniejszych problemów z ich obsługą. Jednak mniej więcej od marca, zaraz po zakończeniu pory zimowej, gdy zaczynają bardzo intensywnie żerować, wszystkie osobniki, a w szczególności samiec, stają się bardzo agresywne do tego stopnia, że wszelkie prace w, jak i przy terrarium pobudzają je do głośnego syczenia i ataku. W tym czasie samiec wykorzystuje każdą nadarzającą się okazję, by zaatakować, a po jakimś czasie dołączają do niego rozochocone samice. W tym okresie karmienie czy sprzątanie w terrarium należą do dość ryzykownych czynności.

 

Żywienie

W naturze głównym pokarmem Paleosuchus trigonatus są bezkręgowce: ślimaki, skorupiaki, owady. Zjada także drobne kręgowce: ryby i płazy, rzadziej gady, ptaki i ssaki. Zdarza się tez kanibalizm.

W hodowli zależnie od wielkości kajmanów, zaleca się podawanie świerszczy, szarańczy, ryb słodkowodnych, ślimaków, skorupiaków, kurcząt, myszy, małych szczurów i kawałków mięsa i ryb. W przypadku podawania mrożonych gryzoni lub mięsa trzeba koniecznie mieć 100 – procentową pewność, że są one całkowicie rozmrożone. Karmienie powinno się odbywać co 7 – 10 dni w zależności od kondycji i apetytu kajmanów. Co 2 – 4 tygodnie wskazane jest dodanie do pokarmu witamin i wapnia.

Z obserwacji rodzimego hodowcy:

Zauważyłem, że nawet wtedy, gdy kajmany były nakarmione (tak, że nie chciały przyjmować podawanego pokarmu), reagowały bardzo aktywnie na widok i obecność martwych gadów (głównie węży). Np. gdy urodziły mi sie jakieś martwe węże (anakondy, boa dusiciele i tęczowe, pytony tygrysie, węże właściwe) dawałem je kajmanom do zjedzenia i przy tym dosłownie rzucały się na nie wzajemnie je sobie wyszarpując, nawet wtedy, gdy jak już to wyżej zaznaczyłem były nakarmione do syta.

 

Rozmnażanie w naturze

Gniazdo Paleosuchus trigonatus budowane jest z liści, trawy, gałązek, błota, ziemi zwykle umieszczone jest w cieniu, z daleka od bezpośredniego słońca i ma średnicę ponad 1,2-1,5 metra przy wysokości ok. 40-50 cm (Medem, 1981). Do niego samica składa około 12 jaj (10 – 18) wielkości 60-70×40 mm. W gnieździe panuje temperatura około 30°C i jest i kilka stopni wyższa od temperatury otoczenia. Czas inkubacji w takich warunkach wynosi około 90 dni, w naturze wylęg ma miejsce pod koniec roku. Opieka rodzicielska wydaje się być słabiej rozwinięta niż u innych Crocodylia. Według znanych doniesień dotyczących obserwacji tego gatunku w naturze zwykle nie spotykano żadnego z rodziców w pobliżu gniazda ani młodych. Niewątpliwie młode muszą jednak korzystać z pomocy, aby przebić się przez grube i ciężkie warstwy gniazda na powierzchnię. Podobnie jak u innych krokodyli młode gotowe do wyjścia z jaj kajmanki nawołują matkę charakterystycznym kwakaniem, dowiedziono także (Zelinka, 2006), że dźwięki te stymulują inne osobniki z gniazda do wyjścia z jaj. Samica wezwana do interwencji przy wylęganiu młodych rozgrzebuje gniazdo. Młode mogą po wyjściu z jaj przebywać w gnieździe do dwóch dni, a potem uciekają do wody. Tempo wzrostu młodych i czas ich pozostawania w pobliżu samicy nie są znane. Dopiero obserwacje w hodowli pozwoliły na stwierdzenie, że oboje rodzice chronią młode.

Rozmnażanie w hodowli

Kajman Cuviera dobrze rozmnaża się w warunkach hodowli, zarówno w wielu hodowlach prywatnych jak i w ogrodach zoologicznych.

Lüthi (1983) trzymał młodą parę tych kajmanów w terrarium o wymiarach 200 x 75 i wysokości 100 cm, później wydłużonym do 400 cm. Temperatura powietrza utrzymywana była na poziomie 26 – 28°C, wody 25 – 27°C. Od początku października, przez listopad i grudzień zaobserwowano głośne ryczenie samca, co świadczyło o jego gotowości do godów. W grudniu i w styczniu, jak każdego roku, temperaturę obniżono o 10°C, wcześniej zaprzestając karmienia zwierząt. Długość dnia ograniczono do 6 godzin. W połowie maja samica zaczęła drapać w różnych miejscach lądowej części terrarium. Wstawiono wówczas duży pojemnik z piaskiem, w którym po trzech dniach samica wykopała jamę. Zarówno samiec jak i samica znosiły dostarczone im siano układając je na piasku. Następnego dnia budowa gniazda została ukończona. Od 10 czerwca samica zaczęła częściej przebywać na gnieździe i bezpośrednio przy nim, najpierw tylko tuż przed zmierzchem, a potem cały dzień. Od 22 czerwca do 2 lipca samica otwierała gniazdo rano i późnym popołudniem, a następnie z powrotem kładła siano i ugniatała pyskiem. Rano, 3 lipca samica ustawiła się nad gniazdem, jej ciało było wygięte w łuk, a samiec wciskał siano pod jej ogon. W tym dniu, między 16.00 a 23.00 samica złożyła 9 jaj. Delikatnie ułożyła je w gnieździe, zakopała i przycisnęła brzuchem. Jaja z wyjątkiem jednego zostały umieszczone w inkubatorze, w mieszance wiórów i piasku w temperaturze 29 i wilgotności 90%. W połowie października wylągł się pierwszy młody, a w kolejnych kilku dniach następne. Z jaja zostawionego w gnieździe młode zostało uwolnione przez samicę, po czym szybko wbiegło do wody przebywając początkowo w bezpośredniej okolicy głowy samca.

Jes (1983) opisuje rozród kajmana Cuviera w zoo w Kolonii. Tempo wzrostu młodych kształtowało się następująco: początkowo 22-23 cm (waga 40-45 g). po trzech miesiącach 26-30 cm (waga 50-60 g), w wieku 10 miesięcy 48-52 cm (waga 550-750 g).

Późniejsze losy hodowli i szerszą informację o Paleosuchus palpebrosus w kolońskim zoo opisują Ziegler i in. (2004). W 1980 roku w tym ogrodzie przyszły na świat pierwsze młode tego gatunku w ogrodach zoologicznych. Do 2004 roku wylęgło się w tym ośrodku prawie 350 osobników. Od 2003 roku postanowiono pozwolić na w pełni naturalny rozród i wychów młodych z dorosłymi, bez ingerencji człowieka. Samiec przebywał w towarzystwie 3 samic w terrarium o wymiarach 5 na 4 metry. W terrarium od lat pozostawiano korę i siano. W pierwszym roku eksperymentu okazało się (w wyniku późniejszego sprawdzenia), że większość jaj była niezapłodniona. Niemniej jednak zauważono wśród dorosłych jednego młodego, który odchował się razem z dorosłymi bez problemu. W kolejnym roku postanowiono przenieść kajmany na zaplecze, gdyż za potencjalną przyczynę słabej płodności uznano stres wywołany obecnością zwiedzających za szybą. Samiec i 2 samice przebywały w terrarium 2×4 metry, w tym część lądowa 1,2×2 metry. W części lądowej umieszczono drewnianą skrzynię o wymiarach 0,9 na 1,8 m i wysokości 20 cm, wypełniona w 1/3 objętości wiórami, korą, przykrytymi piaskiem i słomą. Temperaturę utrzymywano początkowo na poziomie 27°C, a gdy obie samice zaczęły wchodzić do wnętrza na poziomie 29,2 do 29,8°C. Złożenie jaj przez jedną z samic było zauważalne po zmianie jej zachowania, stała się agresywna wobec opiekunów oraz drugiej samicy, natomiast nie wobec samca. Aby udostępnić drugiej samicy skrzynię, jaja zabrano i po miesiącu, 30 kwietnia 2004 druga samica zniosła jaja. Nie obserwowano, aby samiec uczestniczył w budowie gniazda, choć głównie w nocy przebywa w pobliżu nor wygrzewanych przez samice w celu złożenia jaj, a kilka tygodni przez wylęgiem reagował agresywnie na zbliżających się opiekunów. Bezpośrednio przed wylęgiem wszystkie dorosłe kajmany były bardzo agresywne. Niestety na kilka dni przed wylęgiem dwa jaja z niemal całkowicie rozwiniętymi jajami zostały wygrzebane i wpadły do wody. Młode się utopiły. Trzy dni po tym wydarzeniu pierwsze dwa młode wyszły z nory do wody. W ciągu kolejnych kilku dni częściowo z pomocą dorosłych, dalsze młode znajdowały się w wodzie. Przez cały czas dorosłe były dość nerwowe szczególnie wobec opiekunów. Po tygodniu od pojawienia się ostatniego młodego wznowiono, przerwane przed wylęgiem karmienie i podano dorosłym martwe myszy. Młode, a częściowo także dorosłe zbierały z powierzchni wody wrzucone tam świerszcze. Młode zarówno w wodzie jak i na lądzie starają się przebywać w bezpośredniej bliskości dorosłych, lub wręcz na ich głowach.

W czeskim Zoo Dvůr Králové nad Łabą Smrček i Moucha (2003) podają dane z rozrodu z 2002 r. Grupa kajmanów Cuviera składająca się z 2 samców w wieku 10 i 6 lat, oraz 2 samic w wieku 8 i 10 lat (wcześniej w tym pomieszczeniu znajdowało się aż 8 osobników lecz ze względu na bezpieczeństwo osób obsługujących zredukowano liczbę kajmanów w tym terrarium) przebywała w terrarium biotopowym (wraz z kajmanami w terrarium przebywają liczne gatunki ryb, z których niektóre osiągają rozmiary ponad metr i wagę 20 kg, oraz 20 dorosłych żółwi czerwonolicych) o powierzchni dna 40 m2,z czego 1/3 stanowi część sucha. Poziom wody wynosi niecałe 130 cm. Dla zniesienia jaj w części suchej wydzielono w terrarium obszar około 1 m2 wypełnionego wilgotnym torfem. Przez cały rok w terrarium panuje temperatura 25-30°C z nocnym, nieznacznym spadkiem, pod promiennikami temperatura sięga 38°C. Temperatura wody pozostaje na poziomie 27°C. Czas oświetlenia trwa 12 godzin.

Nie zauważono żadnych oznak aktywności rozrodcze,j a także ciąży samic, co łączono ze zmierzchowym i nocnym trybem życia kajmanów. 19 lutego 2002 rankiem dostrzeżono 15 jaj płytko zakopanych w najwilgotniejszej części miejsca zaplanowanego do składania jaj. Jaja wykopano i umieszczono w inkubatorze. Samica jeszcze przez miesiąc broniła miejsca złożenia jaj i atakowała wszystko, co się w ten rejon zbliżało. Jedno z jaj było rozbite, pozostałe mierzyły 60 – 70 x 35 – 40 mm. Były inkubowane w wermikulicie, wkopane do połowy wysokości przy temperaturze 29, 5 – 30°C i wilgotności 90%. Po 14 dniach podczas prześwietlania okazało się, że 5 jaj jest niezapłodnionych (podczas prześwietlania równomiernie przepuszczały światło bez zaciemnień), pozostałe 9 przeświecało ciemniej i w środkowej części miały wyraźne zaciemnienie, co wskazywało na rozwijający się zarodek. Po 2,5 miesiącu inkubacji prawdopodobnie przez wysoką wilgotność doszło do pęknięcia wapiennej warstwy skorupki jaj. Pęknięcia zaklejono woskiem oraz obniżono nieco wilgotność, podobne objawy już nie wystąpiły. Podczas ostatniej fazy inkubacji przy manipulacjach z jajami młode wyraźnie “kwakały”. Po 105 dniach inkubacji (4 czerwca 2002) pierwszy kajmanek zaczął się wylęgać. Po delikatnym rozchyleniu skorupki mały krokodyl wręcz wystrzelił z jajka i próbował uciekać. Pozostałe kajmany wyszły z jajek w ciągu dwóch dni. Wszystkie miały wchłonięte woreczki żółtkowe. Mierzyły 21 – 23 cm (długość ciała SVL 10,5-11 cm) i ważyły 37-43 gramy. Umieszczono je wspólnie w terrarium o rozmiarach 100 x 60 cm z poziomem wody mierzącym 4-5 cm o temperaturze 30°C. Położono także mały kamień na którym kajmany mogły wyjść z wody ale w ogóle z niego nie korzystały. W ciągu dnia były bardzo płochliwe, a na wszelkie manipulacje reagowały agresją, kwakaniem i kąsaniem. Po ośmiu dniach zaczęto podawać im pokarm. Karmiono je co drugi dzień. Głównym składnikiem ich diety były owady (świerszcze, larwy Zophobas morio), a także noworodki mysie i rybki akwariowe do 4 cm. Podawano martwy pokarm na suchą część terrarium. W ciągu dnia kajmany nie interesowały się pokarmem, ale po nocy zawsze przedkładane kąski znikały. Pokarm był wzbogacany preparatami witaminowo-mineralnymi dla kur niosek. Po dwóch miesiącach kajmany powiększyły swe rozmiary do 27,5-30 cm i ważyły 70-90 g. Po tym czasie zostały rozesłane do innych ogrodów zoologicznych.

Zagrożenia dla gatunku oraz aspekty prawne hodowli

W naturze oba gatunki kajmanów karzełkowatych nie stanowią obiektu polowań dla skór czy mięsa, głównym zagrożeniem dla nich jest ciągła ekspansja cywilizacji na tereny ich występowania i ich destrukcja przez co znacznemu pomniejszeniu ulega ich naturalne środowisko. Odłowy dla światowej terrarystyki także nie stanowią zagrożenia dla tych gatunków. Ocenia się, że całkowita liczebność populacji obu gatunków kajmanów karzełkowatych wynosi około miliona osobników (Smrček, Moucha 2003). Oba gatunki nie są wpisane do czerwonej księgi gatunków zagrożonych IUCN.

Jednakże jak wszyscy przedstawiciele krokodylowatych, Paleosuchus palpebrosus jest objęty międzynarodową ochroną. Znajduje się w II załączniku Konwencji Waszyngtońskiej (CITES) oraz w unijnym aneksie B. Zgodnie z prawem Unii Europejskiej oznacza to, że handlowy obrót tym gatunkiem na obszarze Unii możliwy jest tylko, gdy sprzedający może udokumentować lub w inny sposób udowodnić legalne pochodzenie zwierzęcia (rozporządzenie Rady WE nr 338/97 art. 8).

W Polsce podlega rejestracji na mocy Ustawy o Ochronie Przyrody obowiązującej od 1 maja 2004 roku (art 64 ust.1).

Zgodnie z art. 73 powyższej ustawy oraz rozporządzeniem Ministra Środowiska dotyczącego zakazu przetrzymywania w hodowlach prywatnych zwierząt niebezpiecznych, którego wprowadzenie przesunięto na 1 stycznia 2009 roku, gatunek ten nie jest planowany do objęcia zakazem trzymania.

Uwagi

Paleosuchus palpebrosus to najmniejszy gatunek w obrębie całego rzędu Crocodylia. Pomimo swoich rozmiarów potrafi dotkliwie pokąsać, jeśli nie potrafimy właściwie się z nim obchodzić. Dlatego w przypadku chęci nabycia tego gatunku trzeba poznać zasady obchodzenia się z krokodylami i sposobami ich chwytania.

 

Opracowanie i źródła informacji

Robert Maślak & Wiciu
Podziękowania dla J. C. za cenne uwagi hodowlane.

Cytowana literatura

Jes H. (1983): Panzerechsen im Kölner Aquarium am Zoo. Hausinterne Zeitschrift aus dem Zoologische Garten in Köln:9-11, (za: Trutnau, Sommerlad, 2006).

Jiroušek V. T.(2001): Paleosuchus palpebrosus Kajman hladkočelý. Akvárium Terárium 4/2001.

Lüthi H.J. (1983): Haltung und Zucht des Braunenglattstirnkaimans (Paleosuchus palpebrosus). Herpetofauna, Weinstadt 5:22-27, (za: Trutnau, Sommerlad, 2006).

Modrý D.: Malí Kajmni rodu Paleosuchus. Akvárium Terárium

Smrček M., Moucha P. (2003): Odchov kajmanů hladkočelých (Paleosuchus palpebrosus) v Zoo Dvůr Králové nad Labem. Akvárium Terárium 10/2003

Trutnau L. & Sommerlad R.(2006): Crocodilians: Their Natural History & Captive Husbandry. Edition Chimaira.

Zelinka J., Voženílek P. (2000): Krokodýlové – přežívající současníci dinosaurů. Ratio.

Ziegler T., Behrmann H.-J., Beek B., Rütz N. (2004): Erste Naturbruten des Braunen-Glattstirnkaimans (Paleosuchus palpebrosus) im Aquarium des Kölner Zoo. Draco 20/5/4:28-31.