Sphenodon – hatteria, tuatara, łupkoząb

Sphenodon – hatteria, tuatara, łupkoząb

Hatteria (syn. tuatara, łupkoząb) jest jedynym żyjącym przedstawicielem gadów ryjogłowych. Praktycznie nie zmieniła się od 225 milionów lat. Obecnie występuje tylko na kilku wysepkach Nowej Zelandii na których nie występują gryzonie i drapieżne ssaki które mogłyby pożywiać się jajami i młodymi gadami. Jest poważnie zagrożona wymarciem. Przez wiele lat uważana była za jaszczurkę – dopiero w 1867 roku dr. Albert Gunter sklasyfikował ją do grupy gadów wymarłych przed 60 mln. lat: Rhynchocephalia – obecna nazwa: Sphenodontia. W roku 1989 Dr. Charles Daugherty profesor z uniwersytetu Viktoria w Wellington odkrył że istnieją dwa gatunki tuatar: Sphenodon punctatus – zamieszkujący wyspy północne, posiadający brązowo – białe umaszczenie i Sphenodon guntheri zamieszkujący tylko Brothers Island o charakterystycznej oliwkowej barwie z żółtymi plamkami.

Nazewnictwo

Nazwa polska: Sphenodon – hatteria, tuatara, łupkoząb

Nazwa angielska: Tuatara (guntheri: Brothers Island tuatara)

Nazwa niemiecka: Brückenechse, Tuatara, Schnabelkopfechse

Synonimy

1. Hatteria punctata GRAY 1842
2. Rhynchocephalus OWEN 1845
3. Sphenodon punctatum — GRAY 1869: 168
4. Sphenodon punctatum — BULLER 1870: 9
5. Sphenodon guntheri BULLER 1877
6. Sphenodon punctatus guentheri — WETTSTEIN 1936 (nom. subst.)
7. Sphenodon punctatus reischeki WETTSTEIN 1943
8. Sphenodon punctatus reischeki — WERMUTH & MERTENS 1961: 46
9. Sphenodon punctatus punctatus — WERMUTH & MERTENS 1977: 151
10. Sphenodon punctatus guntheri — WERMUTH & MERTENS 1977: 151
11. Sphenodon punctatus reischeki — WERMUTH & MERTENS 1977: 151
12. Sphenodon punctatus — KING & BURKE 1989
13. Sphenodon punctatus reischeki — TIEDEMANN 1994: 14
14. Sphenodon punctatus reischeki — ROGNER 1997
15. Sphenodon guntheri — AITKEN et al. 2001
16. Sphenodon punctatus — MILLER et al. 2012

źródło reptile-database.org

Wygląd

Sphenodon z wyglądu bardzo przypomina jaszczurkę, nie posiada łusek a jego skóra jest bardzo miękka. Zrzuca ją raz do roku. Ubarwienie jest zależne od podgatunku i od wieku – od oliwkowozielonego do brązowego a nawet do pomarańczowo – czerwonego, Ma bardzo mocną czaszkę i specyficzne uzębienie. Samce dorastają do 50 cm i mogą osiągnąć wagę od 300 g nawet do 1,5 kg, samice są mniejsze (podgatunek Sphenodon guntheri jest jeszcze mniejszy niż punctatus). Ze znajdowanych skamieniałości tych gadów można się dowiedzieć tego, iż przez te miliony lat ewolucji skarlały i obecnie żyjące tuatary są przeszło dwa razy mniejsze od swoich przodków.

Co czyni hatterię tak wyjątkowym i ciekawym stworzeniem?

Jedną z podstawowych rzeczy która czyni tego gada tak szczególnym jest to, że praktycznie nie zmienił się on od 225 mln lat – jest żywą skamieliną, żył na Ziemi w tym samym czasie co dinozaury. Mimo, że jest z wyglądu łudząco przypomina jaszczurkę bardzo różni się od obecnie żyjących jaszczurek, krokodyli, czy płazów. Podstawowe różnice pomiędzy obecnie żyjącymi jaszczurkami a tuatarą i ciekawostki:
Jaszczurki mają widoczne otwory słuchowe natomiast tuatara nie.

• Są jednymi z najwolniej dojrzewających gadów.
• Żyją średnio 60 lat ale zdarzają się osobniki dożywające ponad 100 lat!
• W przeciwieństwie do większości gadów te żywe skamieliny lubią niskie temperatury.
• Ich skóra jest pozbawiona łusek i jest bardzo delikatna w dotyku.
• Mają również inną budowę szczęki i inne uzębienie.
• Posiadają działające trzecie oko (niektóre gady też je mają ale mocno uwstecznione ale hatterii prawdopodobnie nadal funkcjonuje) – jest to specyficzny narząd wyrastający na czubku głowy, pod skórą. Istnieją różne zdania naukowców na temat trzeciego oka, wiadomo na pewno, że jego częścią jest pewnego rodzaju siatkówka i że jest światłoczułe. Prawdopodobnie jest to narząd pomagający zwierzęciu orientować się w terenie (podobnie jak u ptaków migrujących). Niektórzy sądzą, że w pewien sposób kieruje ono biologicznym cyklem gada warunkując sen i hibernację (tuatary hibernują zwykle w swoich norach pod ziemią gdzie nie dochodzi światło i dlatego ta teza jest mało popularna), jeszcze inni naukowcy sądzą że dzięki temu jest w stanie regulować czas przebywania na słońcu tak by organizmowi dostarczyć właściwą ilość promieniowania UV.

Zachowanie i tryb życia

Hatterie są zwierzętami aktywnymi praktycznie przez całą dobę z wyjątkiem czasu który poświęcają na odpoczynek, żyją w norach. Zasadniczo są zwierzętami zimnolubnymi, jednak podnoszą temperaturę ciała wygrzewając się na słońcu – ale są bardzo wrażliwe na przegrzanie i z tego powodu większą cześć dnia spędzają pod ziemią.. Polują w nocy w pobliżu nor na małe jaszczurki, stonogi, robaki, pisklęta, niewielkie ptaki morskie, żywią się również jajami. Zdarza się, że dzielą nory z ptakami co wcale nie oznacza tego, że samiec nie próbuje czasami wykorzystać sytuacji zjadając pisklęta. Bardzo ciekawą rzeczą jest to, że na godzinę potrafią wstrzymać oddech.

Rozmnażanie

Tuatary mają bardzo ciekawy cykl rozrodczy. Osiągają one dojrzałość płciową miedzy 13 a 20 rokiem życia a samica składa jaja co 2 – 5 lat. Samiec czeka na samicę przed swoją norą a gdy ta się zbliża zainteresowany samiec zaczyna ją okrążać i jeśli jest mu przychylna dochodzi do kopulacji. Samiec zapładnia samicę w dość ciekawy sposób ponieważ nie ma penisa spermę wstrzykuje do kloaki samicy bezpośrednio ze swojej kloaki. Po ok. 8 – 9 miesiącach od zapłodnienia składane są jaja z których po 11 – 16 miesiącach wylęgają się młode. Podobnie jak u krokodyli i aligatorów płeć potomstwa zależy od tego w jakiej temperaturze inkubowały się jaja. Młode tuatary po wykluciu się z jajek są w pełni samodzielne, ale niestety stanowią bardzo łatwy łup dla drapieżnych ptaków.

Zagrożenia i ochrona

Poprzez zasiedlenie Nowej Zelandii przez nowych osadników i sprowadzenie nowych zwierząt takich jak psy, koty, i wszędobylskie szczury oraz inne gryzonie stanowiących wielkie zagrożenie, tuatary przetrwały wyłącznie na ok. 25 wysepkach wolnych od tych zwierząt. Obecnie są poważnie zagrożone wyginięciem. Populacja mniejszego podgatunku Sphenodon guntheri wynosi prawdopodobnie ok. 400 osobników. Na szczęście w ostatnich latach wzrosło zainteresowanie Nowo Zelandzkich władz tym niesamowitym gadem i podjęto starania o zachowanie tego gatunku. Dużym utrudnieniem w tych działaniach jest sam cykl rozrodczy tych zwierząt. Miejmy nadzieję, że uda się uchronić ten tak ciekawy i jedyny w swoim rodzaju gatunek przed wymarciem.

Chów tego gatunku, głównie ze względu na specyficzne naturalne warunki klimatyczne, jak dotąd się nie powiódł – były podejmowane już próby, jednak jak narazie jedynie bezpośrednia ochrona zwierząt w ich naturalnym biotopie pozwala mieć nadzieję, iż gatunek nie wyginie.

 

Autor: Agata