Ptaszniki – Słownik pojęć

Słownik arachnologiczny

Zawiera przydatne informacje i ciekawostki, które warto znać

Arachnologia

Dział nauki zajmujący się pajęczakami, ich etologią, ekologią, morfologią, fizjologią oraz wieloma innymi aspektami ich życia.

Anafilaksja

Jest to rodzaj natychmiastowej reakcji alergicznej po ekspozycji na alergen, która może prowadzić do poważnych zaburzeń krążenia i oddychania, co może być śmiertelne. Mediatory reakcji anafilaktycznej uwalniane są z bazofili i komórek tucznych. W najgorszym wypadku może dojść do wstrząsu anafilaktycznego, w trakcie którego może nastąpić zatrzymanie krążenia i oddychania (wówczas niezbędna jest resuscytacja krążeniowo-oddechowa). Anafilaksja może wystąpić po dostaniu się do krwioobiegu obcych białek. Takim obcym białkiem może być toksyna owadów oraz pajęczaków. Alergia na jad pszczeli nie oznacza alergii na toksynę pajęczą, ale stawia taką osobę w grupie zwiększonego ryzyka. Dlatego alergicy w kontaktach nawet ze słabo jadowitymi pajęczakami winny zachować odpowiednie środki ostrożności.

Bulbusy

 

Chelicery

Inaczej szczękoczułki. Ich obecność u badanego organizmu pozwala sklasyfikować go do podtypu szczękoczułkowców. Chelicery u pająków służą do rozszarpywania pokarmu oraz posiadają ujścia gruczołów jadowych. Znajdują się przed otworem gębowym, ale w rozwoju zarodkowym zawiązują się poza nim i następnie przesuwają się na pozycję przedgębową. Dzięki szczękoczułkom, pająk może wstrzyknąć ofierze jad. Budowa tych organów w pewien sposób pozwala przyrodnikowi sklasyfikować pająka jako prymitywnego lub wysoko rozwiniętego. Pająki wyższe mają szczękoczułki równolegle skierowane ku sobie, które działają jak szczypce. W przypadku bardziej prymitywnych pająków, jakimi są ptaszniki, szczękoczułki skierowane są ku dołowi. Potężne mięśnie sprawiają, że zwierzę może zadać nimi silny cios. Atakujący ptasznik zwykle przyjmuje postawę obronną, opierając ciało na dwóch parach tylnych odnóży. Ułatwia mu to potencjalny atak.

Chityna

Jest to jeden z biopolimerów, polisacharydów, bardzo podobny do celulozy. Składa się z reszt N-acetyloglukozaminy, powiązanych wiązaniami Beta-1,4-glikozydowymi. Właściwie jedyna różnica między chityną i celulozą, to podstawiona przy drugim węglu grupa aminowa, zamiast hydroksylowej. Chityna pełni rolę strukturalną i to ona jest głównym składnikiem zewnętrznego szkieletu owadów i pajęczaków (w świecie mikroorganizmów występuje też u drożdży).

Cuspules

Twarde, zeskerotyzowane, stożkowate elementy (wyrostki) w okolicy otworu gębowego, które pomagają w rozgniataniu zdobyczy.

Cymbium

Odpowiednik goleni (łac. Tarsus) na pedipalpach.

Embolus

 

Epigynum (Płytka płciowa)

Fovea

W języku angielskim zwana także thoracic furrow lub dorsal groove.

Głowotułów

Jest to zarazem przednia część ciała pająka. Tuż nad chelicerami znajdują się oczy (wśród nich wyróżniamy oczka dzienne, które są proste i bez pigmentu – odbijają one światło o barwie perłowej oraz oczka nocne, które mają barwę czarną).
Z głowotułowia wyrastają odnóża kroczne oraz pedipalpy. Jest on jednolitą tagmą i nie wykazuje segmentacji. U pajęczaków, w rozwoju zarodkowym wykształca się z siedmiu segmentów: akronu i sześciu segmentów zaopatrzonych w odnóża. Dwa z nich występują przed otworem gębowym, reszta za. W głowotułowiu umieszczony jest żołądek, uchyłki jelita środkowego, a także zwój mózgowy.

Habitus (ang.)

Pojęcie, które chyba nie ma polskiego odpowiednika. Oznacza ogólną budowę ciała ptasznika. Wliczając w to głowotułów, odwłok i odnóża.

Hemolimfa

U pająków, układ krwionośny jest układem otwartym (jest tak zawsze, gdy obieg płynów jest w jakimś miejscu przerwany). Krew zatem miesza się swobodnie z limfą (chłonką). Płyn ten nazywa się wówczas hemolimfą. Pełni on funkcje zarówno krwi, jak i limfy. U bezkręgowców, naczynia doprowadzające krew do części kurczliwych nazywa się żyłami, odprowadzające – tętnicami, niezależnie czy przeprowadzają krew utlenioną, czy nieutlenioną. Występują w niej bezbarwne hemocyty.

Jad

Jad ptaszników jest charakterystyczną dla danego gatunku mieszanką białkową. Nawet młode osobniki posiadają toksynę, która służy im do zabijania zdobyczy i do obrony. Oprócz powszechnych w przyrodzie hialuronidaz (które służą jako swoisty „spreading factor” – czynnik ułatwiający rozprzestrzenianie się jadu w tkankach – dlatego pompki odsysające jad są tak bardzo nieskuteczne w wypadku pokąsań przez pająki) mogą posiadać cytotoksyny, neurotoksyny itd. Przyjmuje się, że najbardziej jadowite rodzaje ptaszników to m.in. Poecilotheria spp., Pterinochilus spp., Stromatopelma spp., Haplopelma spp., Creatogyrus spp., a także Heteroscodra spp.

Karapaks

Termin ten można odnieść do grzbietowej części głowotułowia.

Kil (ang. Keel)

Kokon

Pająki są jajorodne. W kilka tygodni po zapłodnieniu, tworzą kokon, do którego składają kilkdziesiąt, kilkaset lub nawet (w zależności od gatunku) tysiąc jaj.

Lyra (ang.)

Patrz → Strydulacja

Megaspine

 

Mózg

Wbrew wszystkim przekonaniom, pająki posiadają mózg. Występują w nim centra asocjacyjne odpowiedzialne między innymi za koordynację i budowę sieci. Jego zniszczenie prowadzi Araneomorpha do utraty zdolności budowania sieci o kształcie charakterystycznym dla danego gatunku. Występuje także dobrze rozwinięty układ sympatyczny, którego główną rolą jest unerwianie układu pokarmowego. Ich mózg jednakże jest zbyt słabo rozwinięty, aby zwierzęta te były zdolne do uczuć wyższych, dlatego fenomen przywiązania pająka do człowieka możemy włożyć między bajki.

Napełnianie

Napełnianie jest procesem, który można zaobserwować u dorosłych samców, u których wykształcone są już bulbusy. Świadczy to o ich gotowości do rozrodu. Pająk całą czynność przeprowadza na specjalnie do tego przystosowanym oprzędzie. Napełnianie polega na przeniesieniu nasienia do bulbusów. Po każdym napełnieniu, pająk gotowy jest do kopulacji.

Narządy zmysłów

We wspomnianych wcześniej oczach dziennych i nocnych występują soczewki i ciała szkliste. U pająków, u których wzrok pełni znaczącą rolę (jak skakunów), oczy przystosowane są do śledzenia ofiary. Największą rolę jednakże pełnią narządy dotyku. Są to wszelkiego rodzaju włoski, które wyjątkowo obficie wystepują na odnóżach. Na goleniach występują także narządy lirowate, które pełnią funkcję narządów kinestetycznych, czyli takich, które pozwalają im orientować się w terenie bez użycia zmysłu wzroku.
Pająki mają także dobrze rozwinięte narządy smaku i węchu rozmieszczone w gardzieli oraz na stopach. Posiadają także narządy dźwięku – narządy strydulacyjne.

Nimfa

Nimfa stanowi ostatnie stadium larwalne. W przypadku ptaszników, nimfy, które uwolniły się z jajek, w ciągu tygodnia lub dwóch tygodni przejdą wylinkę, która zmieni ich w kolejne stadium nimf (II). Dopiero po następnej wylince nimfy II stają się normalnymi pająkami i wtedy należy je przenieść do pudełeczek po kliszy i hodować osobno.

Nogogłaszczki

Inaczej pedipalpy. Anatomicznie przypominają odnóża, położone są tuż obok szczękoczułek (po ich lewej i prawej stronie). Służą pająkom do przytrzymywania pokarmu. Samce po ostatniej wylince wykształcają na nich bulbusy, które są jednocześnie ich narządami rozrodczymi.

Odwłok

Jest to tylna część pająka. Nie odchodzą od niej odnóża. W odwłoku umieszczone są najważniejsze dla życia narządy. Występują gonady, gruczoł trzustkowo-wątrobowy, serce, narządy przędne, gruczoły przędne itd. W zależności od segmentacji odwłoka, pająki możemy podzielić na dwa podrzędy:

Mesothela

Są to pająki, których odwłok wykazuje segmentację. Chelicery ustawione są poziomo w przedłużeniu osi ciała. Serce posiada pięć par ostiów. Posiadają cztery płucotchawki. Ich występowanie ogranicza się do Sumatry, Jawy i Indii.

Ophistothela

Zrzesza pająki, których odwłok nie wykazuje segmentacji. Jak wcześniej wspomniałem, w zależności od ustawienia chelicerów możemy podzielić je na Mygalomorpha – ptaszniki oraz Araneomorpha: do tej sekcji zaliczamy krzyżaki, skakuny itp.

W odwłoku znajduje się układ rozrodczy. U samic ptaszników nie występuje płytka samicza, co oznacza, że zapłodnienie jest wewnętrzne.

Na odwłoku u większości ptaszników Nowego Świata występują włoski parzące, których chmura wystrzeliwana jest w kierunku napastnika przy użyciu trącego ruchu odnóży tylnych.

Pedipalpy

Patrz → nogogłaszczki

Ptasznik

Określenie przedstawiciela Theraphosidae. Do ptaszników zaliczamy zwykle zwierzęta o charakterystycznej budowie ciała: duże, masywne, posiadają zęby jadowe skierowane ku dołowi. Bywają mylone z tarantulami. Wyżej opisana budowa ciała nie jest jednakże oficjalnym wyznacznikiem przynależności do Theraphosidae. Podobną budową charakteryzują się przedstawiciele Hexathelidae (np. Atrax robustus), których do ptaszników nie zaliczamy.

Ptasznik a alergia

Alergicy powinni uważać na pajęczy jad oraz włoski parzące. W Polsce nie można zrobić testów alergologicznych na jad i włoski parzące ptaszników, jednakże uczulenie na jad pszczoły, czy osy stawia hodowcę w grupie zwiększonego ryzyka. Warto wspomnieć, że po ukąszeniu nawet mało jadowitego ptasznika reakcja alergiczna może być niebezpieczna dla zdrowia i życia. W przypadku wyczesania włosków parzących mogą pojawić się bolesne opuchlizny.

Ptaszniki nadrzewne

Cechują się podłużną budową ciała oraz masywnymi odnóżami przednimi, które umożliwiają im sprawne wspinanie się. Są bardzo szybkie i skoczne, dlatego większość z nich nadaje się dla hodowców, którzy mieli już do czynienia z pająkami. Zamieszkują pionowe powierzchnie. W warunkach naturalnych są to najczęściej różne partie drzew.

Ptaszniki naziemne

Kryterium to jest ważne przy budowie i urządzaniu terrarium. Zwykle ptaszniki naziemne cechują się masywną budową ciała, jak np. przedstawiciele rodzaju Brachypelma, czy Theraphosa. Nie jest to jednak reguła, gdyż gatunki, jak Cyclosternum fasciatum są małe i szybkie. Dla zwierząt tych najważniejsza jest przestrzeń pozioma w terrarium. Zwykle wymaganym elementem wystroju jest kryjówka (najczęściej w postaci połówki orzecha kokosowego, choć jej rodzaj zależy od inwencji hodowcy).

Ptaszniki Podziemne

Np. Haplopelma lividum. Większość czasu spędzają w podziemnych kryjówkach. Wymagają dużej ilości podłoża w terrarium, gdzie kopią głębokie nory. Wychodzą na zewnątrz bardzo rzadko, właściwie tylko po to, by polować. Ich cechą charakterystyczną są zwykle dość masywne odnóża tylne. Inne elementy wystroju, jak korzenie i rośliny są zbędne. Zwykle odradzane początkującym hodowcom ze względu na trudności z przenoszeniem oraz silnym jadem i agresywnością.

Pleśń

Najczęstszy problem spotykający początkujących, jak i doświadczonych hodowców. Pleśń pojawia się w terrariach, gdzie nie ma odpowiedniej wentylacji, jest zbyt duża wilgotność. Grzyby saprofityczne rozkładają resztki pokarmowe pozostawione przez pająki. Nie sprzątana, może przenieść się na pająka i spowodować grzybicę, która nie leczona (gdy ptasznik jest tuż przed wylinką, specjalne kroki raczej nie są wymagane), może być dla niego śmiertelna. Warto więc sprzątać resztki pokarmowe systematycznie, po każdym posiłku pająka.

Płucotchawki

Są narządami oddechowymi pająków. U ptaszników wystepują ich dwie pary. Ich szczelinowate otwory prowadzą do komory oddechowej, w której przednia ściana wykształcona jest w uwypuklenia, które są płaskie i równoległe. Są one pokryte oskórkiem i ułożone w stos. Dostaje się do nich hemolimfa dopływająca z brzusznej zatoki.

Przesuszenie

Pająki posiadają szkielet hydrauliczny. Woda stanowi niezwykle ważny składnik ich organizmu. Jeśli zauważymy, że ptasznik leży jakby na ugiętych odnóżach i prawie się nie rusza, a wilgotność w terrarium jest bardzo niska, to znaczy, że doszło do przesuszenia zwierzęcia. Jest to bardzo groźne i często kończy się śmiercią. Należy wtedy położyć ptasznika w bardzo wilgotne miejsce. Najlepiej na watę lub gazę mocno zwilżoną wodą. Jeśli przesuszenie nie jest zbyt duże, to ptasznik wróci do zdrowia.
Spotkałem się z opinią pewnego hodowcy, który twierdzi, że powyższe zabiegi to za mało, aby mieć pewność, że pająk został uratowany. Swojego pająka poił i karmił on ręcznie, jednak trzeba zaznaczyć, że jest to zabieg dość niebezpieczny dla początkującego hodowcy. Zawsze należy liczyć się z możliwością pokąsania.

Receptacles (ang.)

Płaty na spermatece

Roztocza

Są to małe pajęczaki, żerujące zwykle na resztkach pokarmowych. Najczęściej są to zwyczajne saprofity, choć zdarzają się formy drapieżne, polujące na inne roztocza. Najniebezpieczniejsze dla ptaszników są w dużej ilości. Usadawiają się zwykle przy szczękoczułkach, odżywiając się resztkami pokarmu. W nadmiarze mogą doprowadzić do śmierci zwierzęcia.

Seksowanie

Inna nazwa rozpoznawania płci. Istnieją dwie metody. Najbardziej pewne jest sprawdzanie płci poprzez analizę wylinki. U większości ptaszników dymorfizm płciowy jest widoczny jednakże dopiero po osiągnięciu dojrzałości płciowej.

Sieć

Substancja białkowa wytwarzana przez kądziołki przędne, stygnąca bardzo szybko na powietrzu. Ptaszniki używają jej bardzo oszczędnie. Nieliczne gatunki wydzielają obficie pajęczynę (np. Pterinochilus murinus), jednakże większość (szczególnie naziemnych) ogranicza się do nielicznych nici rozścielonych sporadycznie wokół kryjówki. Zwiększona produkcja pajęczyny następuje bezpośrednio przed wylinką (gdy pająk buduje dywanik wyścielający podłoże), przy budowie kokonu oraz napełnianiu się samca.

Strydulacja

Jest to zjawisko wydawania syczących dźwięków przez niektóre pająki. Możliwe jest to dzięki narządom strydulacyjnym (w literaturze anglojęzycznej narządy te zwane są lyra).

Stylik

Jest to jedna z tagm, zwężona część ciała, rozwojowo odpowiadająca pierwszemu segmentowi odwłoka.

Synapomorfia

 

Takson

Jest to grupa organizmów, które mają tyle podobnych cech, że można sklasyfikować je do jednej jednostki systematycznej. Przykładowo taksonem są strunowce – zwierzęta posiadające przynajmniej w rozwoju zarodkowym strunę grzbietową. Taksonem są pajęczaki, ptaszniki i tak dalej.

Tarantula

Tarantule, to niewielcy przedstawiciele Lycosidae, które znacząco różnią się budową ciała od ptaszników (przykładowo, tarantule mają ostrza jadowe skierowane ku sobie i działające jak szczypce, a ptaszniki wyposażone są w zęby skierowane do przodu).

Tegulum

 

Trawienie zewnętrzne

Jest formą trawienia, gdzie pokarm przed połknięciem zostaje rozpuszczony przez enzymy trawienne i wchłonięty w postaci płynnej.

Trichobothria

Specjalne wydłużone włoski służące wykrywaniu ruchów powietrza u ptaszników.

Spermateka

 

Szczękoczułki

Pająki mają jedną parę szczękoczułek. U ptaszników są one masywne, a zęby jadowe są skierowane ku dołowi.

Włoski parzące

Najczęściej występują one u naziemnych ptaszników Nowego Świata. Przykładem mogą być Brachypelma spp. lub Theraphosa spp.. Służą one jako broń przeciwko większym napastnikom. Są one luźno powiązane z oskórkiem, dlatego mogą zostać dosłownie wyczesane przez zaniepokojonego pająka. W postaci chmury dostają się do nozdrzy i oczu napastnika, powodując bolesne opuchlizny i stan zapalny. W przypadku człowieka, nieprzyjemny może być nawet kontakt włosków ze skórą (szczególnie w wypadku alergików).

Wylinka

Wyraz ten funkcjonuje jako określenie procesu linienia, jak i zrzuconego oskórka. Pająki mają szkielet zewnętrzny, który uniemożliwia im dynamiczny wzrost. Kiedy ich aktualny oskórek staje się zbyt ciasny, rozpoczynają przygotowania do procesu wylinki. Bywają wtedy ospałe, ciemnieją, zwykle nie przyjmują pokarmu i zakopują się w kryjówce. Ciemnienie jest spowodowane gromadzeniem się płynu pod starym oskórkiem. Jednocześnie formowany jest nowy. Proces przygotowań może trwać od kilku dni, do kilku miesięcy w zależności od gatunku i wieku (okres ten wydłuża się u dojrzałych osobników). Tuż przed wylinką, ptasznik (w zależności od gatunku!) wyczesuje włoski parzące wokół siebie, robi oprzęd, na którym kładzie się karapaksem do dołu i zamiera w tej pozycji, aż zwiększone ciśnienie nie spowoduje pęknięcia starego oskórka. Wówczas ptasznik delikatnie wysuwa się ze starej powłoki. Przez dłuższy czas jest jeszcze bardzo delikatny i bezbronny, dlatego nie należy go karmić, dopóki nie zauważymy, że jego zęby jadowe zmieniły kolor z jasnego na ciemny.

Wyrostki (ang. processes)

 

Vulva (ang.)

 

Pozycja anatomiczna

Retrolateral

Zewnętrzny

Prolateral

Wewnętrzny

Proksymalna

Bliższa

Przydatne tłumaczenia z angielskiego

Diagonal

Skośne, przekątne

Incrassate

Grubszy, spuchnięty

Plumose

Pierzaste

Promarginal

Na wewnętrznej krawędzi

Protuberance

Wypukłość

Retromarginal

Na zewnętrznej krawędzi

Stout

Gruby

Serrated

Ząbkowany

 

Napisał: Andrzej Prokop
Aktualizacja: (2020.11.23) Krzysztof Lis (Vulpes90)