Heterodon nasicus – heterodon zachodni

Heterodon nasicus – heterodon zachodni

Heterodon zachodni (Heterodon nasicus Baird et Girard, 1852) jest zakwalifikowany do podrodziny Xenodontinae z rodziny węży właściwych (Colubridae).

Nazewnictwo

Nazwa polska: Heterodon zachodni

Nazwa angielska: Western hognose snake

Nazwa niemiecka: Westliche Hakennatter

Podgatunki

Wyróżnia się trzy podgatunki

1. Heterodon nasicus gloydi Edgren, 1952 (Dusty Hognose)
2. Heterodon nasicus kennerlyi Kennicott, 1860 (Mexican Hognose)
3. Heterodon nasicus nasicus Baird and Girard, 1852 (Plain Hognose)

Występowanie

Zasięg występowania rozciąga się od południowej Kanady przez cale Stany Zjednoczone, aż po północny Meksyk. Tereny siedlisk: Kanada (Manitoba, Alberta, Saskatchewan), USA (Montana, North Dakota, South Dakota, Nebraska, wschodnie Wyoming, Illinois, wschodnie Colorado, New Mexico, Kansas, Oklahoma, Texas, W Minnesota), Meksyk (Chihuahua, Durango, Coahuila, Nuevo Leon, Tamaulipas, północne Zacatecas, San Luis Potosi, Arguascalientes). Najczęściej spotykany w Teksasie, szczególnie w Rio Grande około 30 km, wzdłuż rzeki, od miasteczka Eagle Pass w hrabstwie Maverick.

Wygląd

Nominalny kolor heterodonów waha się od ciemnobrązowego przez intensywnie czerwony, aż po kolory szarości i zielonego. Na całym ciele występują poprzeczne pasy, a po bokach okrągłe plamy. Heterodony rodzą się z całą stroną brzuszną w kolorze czarnym, która służy im do udawania martwych w czasie zagrożenia. Z wiekiem ulega redukcji i zmienia się w niejednolity kremowy wzór z czarnymi plamami.

Najbardziej charakterystycznym w wyglądzie heterodonów jest ich odwrócony wyrostek nosowy zadarty ku górze. Jest ostro zakończony i służy im do zagrzebywania się w podłożu i wygrzebywania zdobyczy z kryjówek, którą na wolności są przede wszystkim ropuchy. Ciało jest krępej budowy ze słabo wyodrębnioną głową. Dobrze wyodrębniona głowa jest symptomem złej opieki i rzadkim karmieniem (na co powinno się zwrócić uwagę przy kupnie). Źrenice oczu są okrągłe.

Ich wielkość waha się od 50 cm do 80 cm, rzadziej 90 cm. Są jednak odnotowane przypadki osobników mierzących nawet 150 cm. Samce zwykle osiągają długość 50-60 cm, rzadziej 65 cm, a samice około 80 cm. Samice przy długości ciała 80 cm, mogą ważyć ponad 700 gramów. Zdarzają się samice ważące 900 gram, jednak tak wyrośnięte osobniki nie wykazują już chęci do rozmnażania. Należy pamiętać, że heterodony linieją bardzo rzadko, potrafią urosnąć dość dużo bez zrzucenia wylinki.

Długość życia

Heterodony żyją około 10 lat, jednak w hodowli potrafią dożyć nawet 15 lat.

Aktywność

Aktywne przez cały dzień. Mimo opinii węża, który cały czas jest zakopany w podłożu, heterodon jest nadzwyczaj aktywny. W poszukiwaniu pokarmu ryje w podłożu, przekopując całe terrarium. Potrafi się wspinać, lecz nie robi tego zbyt często. Po zaspokojeniu głodu, przez pierwszy dzień leży spokojnie w najcieplejszym miejscu, później przenosząc się w trochę chłodniejsze.

Są to bardzo ciekawskie i kontaktowe węże. W zależności od osobnika, potrafią po zauważeniu opiekuna spokojnie wpatrywać się w niego przez kilka godzin w oczekiwaniu na pokarm. Bardzo młode osobniki po karmieniu zakopują się całe w podłożu, co jest spowodowane chęcią skrycia się przed drapieżnikiem. Jednak dorosłe osobniki praktycznie w ogóle tego nie robią. Cały swój czas spędzają na podłożu, nigdy się nie zakopując. Tak więc, wbrew opinii, nie są to węże, które spędzają cale dnie w ukryciu.

Odmiany barwne

Praktycznie, co roku powstają nowe odmiany barwne heterodonów. Mimo ich długiej hodowli w niewoli nadal nie są zbyt popularne wśród hodowców (wysokie ceny), co sprawia, że ich genetyka nie jest do końca poznana. Najwięksi hodowcy na świecie nieustannie spierają się na temat niektórych odmian i ich genetyki. W konkretnych odmianach barwnych wyodrębnia się kilka linii genetycznych, co jeszcze bardziej utrudnia sprawę. Najbardziej popularne są w Stanach Zjednoczonych, gdzie możemy spotkać najwięcej odmian kolorystycznych. Jednak europejscy hodowcy również mają się czym pochwalić.

Ze względu na stosunkowo małą liczbę hodowców i małą popularność, ceny odmian barwnych zaczynają się od kilkuset euro za zwykle albinosy, kończąc na kilku tysiącach za nowe lub rzadkie odmiany (snow). Poniżej znajduje się lista odmian. Zarówno tych dobrze jak i mało poznanych. Dane oparte są na wiedzy doświadczonych hodowców. Zdjęcia tych odmian są łatwo dostępne w Internecie.

Albino (recesywna) kolory zaczynają się od bladożółtego, poprzez pomarańczowy, po lekko czerwone. Albino pastel pink (recesywna) piękna różowa odmiana albinosa. Albino caramel (recesywna), odmiana barwna uzyskana dość niedawno przez holenderskiego hodowce. Paradox Albino, albinos z pojedynczymi czarnymi plamkami, pierwszy raz uzyskane w 2009 roku w Wlk. Brytanii, genetyka jeszcze nie sprawdzona. Hypo (recesywna) charakteryzują się brakiem czarnego koloru. Paradox T+albino prawdopodobnie recesywna. Toffebelly (recesywna) odmiana uzyskana nie dawno przez hodowce z Berlina. Charakteryzuje się stroną brzuszną w kolorze toffe. W opinii dużej liczby hodowców daje niesamowite efekty w krzyżowaniu z innymi formami. Extreme Red, Extreme Red Albino – co do tych odmian zachodzą duże spory, niektórzy twierdza ze to line trait, a w połączeniu z albino odmiana recesywna, inni że zwyczajnie recesywna. Jedno jest pewne, przy pracy z tą odmianą można spodziewać się wielu niespodzianek. Purple Line extreme red albino (linie trait zakładając, że extreme red również nim jest). Leucistic (recesywna) na temat tej odmiany krążą legendy. Pierwszy raz uzyskana w USA przy czym ich właściciel miał problemy prawne ze względu na ich hodowlę w stanie, gdzie jest to zabronione. Podobno już pracuje nad ponownym ich uzyskaniem (wszystkie wcześniejsze osobniki zostały mu odebrane i odbył karę więzienia). W Europie również słyszy się o hodowcach, którzy nad nią pracują. W tej chwili jest to najbardziej pożądana odmiana na rynku.

Snow (recesywna) można wyodrębnić 2-3 linie genetyczne, trwają prace nad sprawdzaniem ich kompatybilności. Axanthic/Anery (recesywna), również występuje w 3 liniach genetycznych.

Anaconda (kodominacyjna) jeden z hitów ostatnich lat. Kodominacyjna cecha charakteryzująca się mocno zredukowanym wzorem. Na ciele można wyodrębnić jedynie rzadko rozmieszczone plamy. Najładniejsze osobniki posiadają tylko kilka plam wzdłuż grzbietu. Superconda (kodominacyjna) super forma anacondy, całkowita redukcja wzoru, jednolite ubarwienie. W przyszłości możliwość uzyskania jednolicie żółtych, czerwonych, czy nawet białych heterodonów. Poniżej lista odmian uzyskanych z form anaconda i superconda, większość do kupienia po raz pierwszy w 2010 roku. Titanium anaconda, Purple Line anaconda, Striped anaconda, Creamsicle albino anaconda, Yellow albino anaconda, Tiger albino anaconda, Red albino anaconda, Striped superconda, Extreme red albino superconda, Yellow albino superconda, Orange albino superconda, Anery anaconda.

Striped, na grzbiecie plamy układają się w charakterystyczny pas. Jungle, plamy mają nieregularny kształt. Można to tez zauważyć w innych odmianach poprzez kolejne mutacje genów, dość trudna odmiana do wyprowadzenia. Green phase (line trait) nie jest to jaskrawo zielony kolor, jedynie zielonoszary. Green phase Hypo (strong line trait). Odmiany nie potwierdzone genetycznie nad którymi trwają prace: Lavender, Pastel pink Hypo, Tiger, Banded, Twin spotting, Jaguar, Leopard, Spider i wiele innych.

Jadowitość

Powszechnie mówi się, że heterodony to węże warunkowo jadowite. Większość ludzi nie widzi żadnej różnicy między tym terminem, a terminem „jadowity”. Natomiast sprawa jest bardziej skomplikowana, niż nam się wydaje. Heterodony posiadają, występujący u połozowatych, gruczoł jadowy duvernoya. Występuje on u połozowatych w trzech rodzajach, w zależności od preferencji konkretnego gatunku co do pożywienia. Trafniejszym jest nazwanie substancji produkowanej przez ten gruczoł cytotoksyczną śliną, niż jadem. Składa się ona z protein, które są tylko jednym ze składników jadu u węży jadowitych. Ślina ta jest dostosowana, w procesie doboru naturalnego, do pokarmu, czyli w przypadku heterodonów – do ropuch. Tylko dla tego określonego rodzaju pokarmu jest ona szkodliwa. U innych gatunków węży posiadających ten gruczoł, jest groźna dla gryzoni lub ptaków.

Brak wyspecjalizowanych zębów do wprowadzania jadu również osłabia jego działanie. Nazwa gatunku heterodon oznacza „inaczej-uzębiony” i nie odnosi się, jakby się wydawało do jego dziwnie wyglądającego wyrostka nosowego. Posiadają powiększone tylne zęby (oopisthoglypha), które nie są groźne dla człowieka. Przez ich występowanie w tyle szczęki, pomagają również w przekłuwaniu nadymających się ropuch w pysku.

Steve Grenard (1994) opisuje doświadczenie, w którym sprowokował heterodona do ugryzienia (była to odpowiedź na zaoferowanie mu pokarmu). Oprócz spuchniętej ręki, nie wystąpiły żadne większe powikłania. Opuchlizna zeszła po 3 dniach od ugryzienia. Hodowca jednocześnie mocno zaznacza, że podczas kilkunastoletniej hodowli heterodonów, nigdy nie został przez nie ugryziony.

Zainteresowani wiedzą, że heterodony słyną z nie gryzienia podczas samoobrony. Uwielbiają natomiast blefować, udając większe i groźniejsze przez syczenie, uderzanie głową oraz jej płaszczenie. W ostateczności udają martwe, lecz nigdy nie gryzą. Oprócz ugryzień powiązanych z karmieniem, nigdy nie spotkano się z ugryzieniem w celu obrony. Nauka nigdy nie odnotowała śmierci człowieka lub nawet przewlekłych problemów i powikłań zdrowotnych po ich ugryzieniu. Wszystkie opuchlizny, swędzenia, czy lekkie bóle ustają po kilkudziesięciu godzinach i występują tylko w przypadku uczulenia.

Jednocześnie należy wiedzieć, że nawet ślina człowieka wstrzyknięta pod skórę może wywołać bóle, zaczerwienienie, swędzenie, czy obrzęk, gdyż niektóre jej składniki są toksyczne.

Terrarium

Zarówno terraria jak i rack systemy są dobrym rozwiązaniem na trzymanie heterodonów. Ze względu na dużą liczbę młodych hodowców przeciwnych rack systemom, chciałbym zaznaczyć, że w przypadku heterodonów są one idealnym rozwiązaniem. Samce i samice trzymamy osobno, gdyż może dojść do aktów kanibalizmu. Zważając na zamiłowanie do kopania, podłoże w terrarium powinno mieć od 2 do nawet 5 cm, tak aby wąż mógł się swobodnie zakopać. Najlepsze rozwiązanie to kostki bukowe lub aspen bending ( jest stosunkowo drogi, jednak pozwala budować tunele w podłożu i ma niesamowitą chłonność wilgoci). Nie polecam stosowania wszelkiego rodzaju kokosów, ani innych pylących produktów. Niektórzy używają piasku, jednak jego również nie polecam.

W rack systemach do ogrzewania używamy kabli grzewczych, natomiast w terrariach można użyć żarówek. Kamienie grzewcze nie są polecane, ze względu na ryzyko poparzenia. Musimy pamiętać o zamiłowaniach do kopania i wszelkiego rodzaju kable i maty grzewcze nie powinny znajdować się wewnątrz terrarium. W terrarium podstawowym wyposażeniem jest oczywiście miska z wodą. Powinna być dość stabilna, aby nie ulegała częstemu przewracaniu. Można stosować kryjówki, jednak z mojego doświadczenia wynika, że węże te korzystają z nich sporadycznie.

Wielkość terrarium

Dla dorosłej samicy minimalne wymiary terrarium to 70x40x40 cm. Dla samca odpowiednio do jego wielkości terrarium o wymiarach 50x30x40 cm. Nie muszą być wysokie, gdyż mimo, sporadycznego wspinania się nie jest to ich ulubione zajęcie. Są to węże typowe naziemne, a nawet w części można powiedzieć podziemne. Jeśli chcemy trzymać je w rack systemie, szuflady powinny odpowiadać wielkością rozmiarom terrariów, bez ich wysokości. W rack systemach mają więcej spokoju i mniej się stresują (szczególnie młode). Wybierając przezroczyste pojemniki zawsze można znaleźć kompromis. Wielkość tych węży jest jedną z ich większych zalet. Nawet osoby nie posiadające zbyt wiele miejsca na swoje hobby mogą sobie na nie pozwolić.

Oświetlenie

Brak potrzeby dodatkowego oświetlenia. W zupełności wystarczy światło dzienne, jeśli zapewnimy odpowiednia temperaturę. Naświetlanie promieniami UV również jest zbędne. Jedynie w celu utrzymania odpowiedniej temperatury w terrarium możemy stosować oświetlenie.

Temperatura

Zakres temperatur powinien wahać się między 24°C a 34°C. W rack systemach można stosować ogrzewanie całodobowe, jeśli zapewni się duże zakresy temperatur w pojemniku, tak, aby wąż mógł wybrać najlepiej odpowiadającą mu temperaturę.

W terrariach należy stosować 12 godzinne ogrzewanie z nocnym spadkiem. Temperatury poniżej 20°C nie zagrażają heterodonom i funkcjonują w nich zupełnie normalnie. Pochodzą ze Stanów Zjednoczonych i nie są tak delikatne na temperaturę, jak pytony, czy boa z rejonów tropikalnych.

Żywienie

Żywienie może być jednym z niewielu problemów występujących u heterodonów. Aczkolwiek przy przemyślanym zakupie od dobrego hodowcy i zachowaniu wszystkich wskazówek, jakie nam przekazał nie powinno być problemów. W środowisku naturalnym żywią się przede wszystkim ropuchami (m.in. stąd ich zęby jadowe). Oczywiście w niewoli takie praktyki nie są najwygodniejsze, jednak niektórzy hodowcy rozkarmiają przy ich pomocy młode, na co trzeba zwrócić uwagę przy kupnie.

Heterodony karmimy myszami, od najmłodszych do dorosłych. Dorosła mysz jest idealnym pokarmem dla dojrzałego heterodona, a oseski mysie dla młodego. Gdy już heterodony zaczną jeść, trudno im przestać. Dobrze rozkarmione młode dopominają się o pokarm co trzy dni, gdyż metabolizm heterodonów jest wyjątkowo szybki. Z tego powodu poleca się karmienie częste, lecz mniejszymi porcjami. Nie są tak elastyczne jak pytony czy boa i ich zdobycze nie powinny być dużo większe od ich głowy, tak aby ich połknięcie nie sprawiało im problemów. Raz rozkarmione młode nigdy nie powinny dostać żywej zdobyczy. Większość hodowców rozkarmia młode przy pomocy martwych rozmrożonych osesków mysich. Zdarzają się przypadki zablokowania węża na kilka miesięcy po przedstawieniu mu żywego pokarmu. Samice które chcemy rozmnożyć powinniśmy karmić co 3-4 dni, natomiast samce raz w tygodniu.

Gdy nasze heterodony nie chcą jeść istnieje parę sztuczek, aby je do tego zachęcić. Jedną z nich, sprawdzającą się w wielu przypadkach jest przeniesienie zapachu tuńczyka (zwykłego z puszki) na oseska. W ten sposób zaczął jeść jeden z moich samców, który odmawiał pokarmu przez 5 miesięcy. Drugim bardzo dobrym sposobem jest przeniesienie zapachu surowego kurczaka na oseska. Ma on specyficzny zapach, który również działa. Jeśli te dwa sposoby nie zadziałają można spróbować podać kawałek kurczaka – również działa. Ostatecznie można przenieść na oseska zapach ropuchy. Wszelkiego rodzaju gekony i inne jaszczurki w moim doświadczeniu przegrywają ze zwykłym tuńczykiem, czy kurczakiem. Pamiętajmy jednocześnie że żywy osesek nie jest dobrym pomysłem.

Heterodony to nie pytony, które rzucają się na oślep na pokarm. Podczas podawania pokarmu (najlepiej dla bezpieczeństwa za pomocą pęsety) zaczynają zabierać się za nie wolno i spokojnie. Tylko mocno wygłodzone osobniki rzucają się na pokarm w dynamiczny sposób. Karmienie jest jednym z kluczowych aspektów sukcesu w hodowli heterodonów i powinno odbywać się w spokoju, koncentracji i bez nerwowych ruchów.

Dymorfizm płciowy

Rozpoznanie płci jest dość łatwe, nawet na pierwszy rzut oka. W przypadku dorosłych heterodonów nie ma najmniejszego problemu, ale może on pojawić się przy młodych. Ogony samców są praktycznie dwa razy dłuższe od ogonów samic.

Jednym ze sposobów jest policzenie łusek na ogonie. Samce powinny ich mieć około 40, a samice 30. Jednak ta metoda nie została jeszcze potwierdzona naukowo. Dlatego najpewniejszym sposobem jest tzw. sondowanie przy pomocy sondy. Powinno to zostać wykonywane tylko przez doświadczone osoby lub lekarza weterynarii. W przypadku samic sonda mieści się na ok. 2-3 łuski, a u samców na ok. 6 łusek.

Jeśli chodzi o wynicowanie półprąci poprzez wyciskanie (tzw. popping) – nie jest to polecana metoda. Jest ona bardzo trudna w przypadku heterodonów, a przez to bardzo niebezpieczna. Dlatego też, nawet doświadczone osoby, nie powinny jej stosować.

Rozmnażanie

Samce osiągają dojrzałość płciową przy 30-40 cm długości, natomiast samice przy 35-43 cm. Należy jednak pamiętać, że w przypadku samców wiek ma duże znaczenie. Przyjmuje się, że dla pewności samce powinniśmy rozmnażać po osiągnięciu około 10 miesięcy. Samice natomiast dla prawidłowego rozwoju jaj i jej bezpieczeństwa od osiągnięcia minimalnie 250 gram wagi (zalecane 300 gram). Cały sukces, w przeciwieństwie do innych gatunków, leży w samicy, a nie samcu dla którego, na wszelki wypadek, również powinniśmy mieć zastępcę.

Do rozmnażania heterodonów zimowanie jest niezbędne. Sukces osiągnięto przy temperaturze hibernacji zarówno 7 stopni jak i 18. Jednak przyjmuje się, że najbardziej odpowiednie granice temperatury to 10-15°C. Kilka tygodni przed zimowaniem należy przestać karmić węże, aby resztki pokarmu nie zalegały w ich żołądkach i zacząć stopniowo obniżać temperaturę. Zimowanie powinno trwać od 8 do 16 tygodni. Po zimowaniu zarówno samice, jak i samce mogą odmawiać przyjmowania pokarmu, jednak po przedstawieniu ich sobie nie ma już z tym problemów.

W czasie łączenia samice powinniśmy karmić dość często, szczególnie jeśli jej waga spadła poniżej pożądanego progu. Samice składają od 4 do 26 jaj i kilka miesięcy po złożeniu pierwszego miotu, robią to po raz drugi. Oczywiście drugi miot jest mniejszy od poprzedniego.

• Inkubacja

  Jaja powinno inkubować się w temperaturze 27,5°C w wilgotnym wermikulicie lub jego mieszance z perlitem. Inkubacja trwa 55 dni. Po tym okresie w ciągu 3 dni z jajek wychodzą wszystkie młode. W tym samym dniu, zrzucają swoją pierwszą wylinkę.

• Odchów młodych

  Po około dwóch lub trzech dniach można zacząć karmienie młodych. Mimo wielu opinii o trudności rozkarmienia młodych, jeśli zachowamy spokój, wcale nie jest to takie trudne, jak się z pozoru wydaje (dokładne techniki i sposoby rozkarmienia w części poświęconej karmieniu). Zaraz po wykluciu mogą bardzo głośno syczeć, bić głową i w ostateczności udawać martwego, lecz po pewnym czasie oswoją się i zaprzestaną tych praktyk.

  Młode powinniśmy trzymać osobno, ze względu na duży apetyt i skłonności kanibalistyczne. Najlepiej robić to w nieprzezroczystych pojemnikach, tak aby nie stresowały się naszą obecnością. W przeciwieństwie do dorosłych, bardzo często są zagrzebane w podłożu i wykopują się z niego tylko na posiłek. Substratu używamy takiego samego, jak w przypadku dorosłych. Jeśli zapewnimy jego odpowiednią grubość, kryjówka nie będzie potrzebna. Młode możemy karmić co 3-4 dni lub co tydzień.

Taktyki obronne

Mechanizm obronny heterodona zachodniego jest następujący. Na początku mocno syczy, płaszczy głowę i udaje większego i groźniejszego, niż jest w rzeczywistości. Może też uderzać głową w naszym kierunku, ale zawsze z zamkniętym pyskiem. Nawet tak zestresowany wąż, gdy weźmiemy go na ręce, nie ugryzie nas. Gdy wszystkie te zachowania nie odstraszą przeciwnika, wąż wywraca się na grzbiet, otwiera pysk, wyciąga język, wypuszcza nieprzyjemne płyny z kloaki i udaje martwego. Robią to imponująco realistycznie.

Heterodony zdają sobie sprawę ze swojego słabego jadu i nigdy nie używają go, jako broni. Mogą nas wielokrotnie uderzać głowa, bez gryzienia. Nigdy heterodony nie gryzą z premedytacja. Nie odnotowano przypadku, w którym heterodon celowo ugryzł właściciela. Może się to zdarzyć jedynie, ze względu na pomyłkę dłoni z pokarmem, co zdarza się, gdy zapach pokarmu pozostanie nam na rękach. Wszystkie odnotowane ukąszenia heterodonów miały właśnie taki przebieg. Pokarmowa pomyłka, a nie celowe ugryzienie. Tak więc, w taktyce obronnej heterodony nie przewidują gryzienia i wykorzystywania swoich zębów jadowych.

Jednak należy zachować wszystkie środki ostrożności przy obchodzeniu się z heterodonami. Mało doświadczony hodowca nie jest w stanie rozróżnić czy wąż jest nastawiony na upolowanie pokarmu i czy w związku z tym nie ugryzie. Po otworzeniu, terrarium czy wysunięciu pudła z rack systemu, należy chwile odczekać, tak aby wąż zrozumiał, że to nie pora karmienia. Nigdy, zresztą żadnego węża, nie zaczynamy brać na ręce od głowy, tylko od ogona. Delikatnie, powoli, zważając na jego pysk i to czy przypadkiem nie pomyli naszej dłoni z pokarmem. Lecz takie środki ostrożności należy zachować przy każdym gatunku węża.

Uwagi

Mam nadzieje, że po zapoznaniu się z wymaganiami dotyczącymi hodowli, heterodony nie będą wydawały się trudne w hodowli. Mają niesamowity charakter i potrafią wynagrodzić starania hodowcy. W przeciwieństwie do innych węży, przy odpowiedniej obserwacji, jesteśmy w stanie bardzo łatwo dowiedzieć się, czego potrzebują. Ich „jadowitość”, tak wyolbrzymiana przez osoby nie znające się na tym gatunku, również została dokładnie opisana, przez co powinna stać się bardziej zrozumiała. Z roku na rok ich popularność rośnie i również Polska może uczestniczyć w tym procesie.

 

Opracowanie i źródła informacji

Grzegorz Piekarczyk
„Ademar”
www.hognoselimited.com

Artykuł powstał na bazie własnego doświadczenia oraz publikacji:
Justin Mitcham, extremehogs.com
dr P. Sura „Encyklopedia współczesnych płazów i gadów”, 2005, „Wydawnictwo Fundacja”sc
Brent Bumgardner, superconda.com
Melissa Kaplan`s „Duvernoy`s Glands and „warm” herping”
www.jcvi.org, www.reptileallsort.com, www.northwindreptiles.com,
Kriton Kunz, Brent Bumgardner „Hooked on hogs, addicted to hognose snake of the genius heterodon”, 2010, Reptilia