Smaug (Cordylus) giganteus – szyszkowiec olbrzymi

Smaug (Cordylus) giganteus – szyszkowiec olbrzymi

Mianem szyszkowców określa się większość przedstawicieli podrodziny Cordylinae należącej do rodziny jaszczurek kolczastych, lub inaczej szyszkowcowatych (Cordylidae). W Polsce nie są to specjalnie popularne jaszczurki, a szkoda bo są niezwykle ciekawe. W naszym kraju najczęściej spotyka się na rynku: Cordylus tropidosternum oraz Cordylus jonesii. Za granicą (Niemcy, Czechy) w handlu dostępnych jest więcej gatunków. Smaug giganteus (znany wciąż często pod nazwą Cordylus giganteus) należy do jednych z najdroższych przedstawicieli rodziny, jak i jaszczurek w ogóle. Jeśli chodzi o jaszczurki kolczaste droższy od niego jest tylko Ouroborus cataphractus. Ceny szyszkowca olbrzymiego na rynku europejskim wahają się od 700 do nawet 1500 euro. Z tego też faktu wielu entuzjastów szyszkowców może sobie tylko pomarzyć o posiadaniu tego gatunku.

Synonimy

• Cordylus giganteus SMITH 1844: 35
• Zonurus derbianus GRAY 1845
• Zonurus giganteus — BOULENGER 1885: 253
• Cordylus giganteus — ABRAHAM 1981
• Cordylus giganteus — BONETTI 2002
• Smaug giganteus — STANLEY et al. 2011

Systematyka

• Domena: Eukarya – eukarionty
• Królestwo: Animalia – zwierzęta
• Typ: Chordata – strunowce
• Podtyp: Vertebrata – kręgowce
• Gromada: Reptilia – gady
• Podgromada: Lepidosauria – lepidozaury
• Rząd: Squamata – łuskonośne
• Podrząd: Sauria – jaszczurki
• Infrarząd: Scincomorpha
• Rodzina: Cordylidae – jaszczurki kolczaste
• Podrodzina: Cordylinae
• Rodzaj: Smaug
• Gatunek: Smaug giganteus – szyszkowiec olbrzymi (Smith, 1844)

Do rodzaju Smaug należy 6 gatunków. Są to: Smaug giganteus, Smaug warreni, Smaug vandami, Smaug breyeri, Smaug mossambicus, Smaug regius. Wszystkie te gatunki wchodzą w skład kladu B rodziny jaszczurek kolczastych (Cordylidae). Klad ten stanowi grupę siostrzaną dla wszystkich pozostałych kladów podrodziny Cordylinae.

Występowanie 

Republika Południowej Afryki, a dokładniej: Wolne Państwo Orania, zachodnia część prowincji Natal, południowo-wschodni Transwal.

Biotop

Szyszkowiec olbrzymi nie jest typowym „mieszkańcem skalnych szczelin” jak większość przedstawicieli Cordylidae. Występuje na obszarach stepowych otwartych łąk (Themeda to dominujący tutaj rodzaj traw), terenach wykorzystywanych do wypasu zwierząt i uprawy zbóż. Kopie nory w ziemi, w których się chroni. Korytarze wykopane przez niego mogą mieć długość nawet do 3 m (średnio ok. 1,8 m), szerokość 30-45 cm, zaś głębokość na jakiej się znajdują może sięgać 50 do 100 cm. Czasem wykorzystuje nory gryzoni lub zajęcy.

Fragmentacja naturalnych siedlisk szyszkowców olbrzymich, stanowi poważny problem. Prowadzi ona do zmniejszenia częstości przepływu genów między i tak już małymi i rozproszonymi populacjami.

Długość życia

Źródła nie są zgodne co do długości życia tego gatunku. Przypuszczalnie od 25 do nawet 40 lat.

Wygląd

Smaug giganteus osiąga długość całkowitą do 40 cm (max. SVL 205 mm). Jest największym przedstawicielem rodziny jaszczurek kolczastych (nie licząc długich do 65 cm, wężowatych Chamaesaura). Jest typowym przedstawicielem rodzaju Smaug. Nazwa tego taksonu pochodzi od nazwy smoka z tolkienowskiego „Hobbita”. Dominują łuski wręgowane, a także kolczaste zlokalizowane na ogonie oraz w okolicy potylicznej. Łuski tułowia i ogona tworzą otaczające ciało pierścienie. W ubarwieniu przeważa barwa brązowa i czarna od strony grzbietowej oraz żółta od strony brzusznej. Młode są ogólnie bardziej żółtawe z czerwonymi akcentami obecnymi szczególnie na ogonie.

Zachowanie

Szyszkowce sporo czasu poświęcają na wygrzewanie się, nie oddalając się przy tym zbyt daleko od kryjówki. Przemieszczają się głównie po to by zdobyć ofiarę, uciec przed zagrożeniem, czy w celu znalezienia lepszego miejsca do wygrzewania. Gatunek ten, jak już zaznaczono, znany jest z kopania nor. W hodowli zaobserwowano, że jedna kryjówka zajmowana jest przez jedną jaszczurkę. Preferencje co do kryjówek są zmienne, więc gdy samiec wybierze norę aktualnie zajmowaną przez samicę, ta może zając kryjówkę zajmowaną przez niego dotychczas. W naturalnym środowisku jaszczurki te tworzą kolonie składające się z wielu samców i samic. Nory są jednak oddalone od siebie, średnio o ok. 10 m, a samce tworzą w obrębie kolonii swoje terytoria. Walki pomiędzy samcami, po ustaleniu hierarchii są rzadkie. Agresja występuje również między samicami, rywalizującymi o jak najlepsze nory, chociaż i w tym wypadku potyczki są rzadkie i krótkie. Co ciekawe młode jaszczurki pozostają z matką rok lub dwa, zanim się usamodzielnią i zajmą własną norę. Znane są jednak przypadki kanibalizmu, w których to samce zjadały młode osobniki, w tym także swoje potomstwo.

Zwykle trzymanie więcej niż jednego samca w tym samym terrarium, w przypadku większości jaszczurek, nie jest możliwe. Jednak znane są przypadki utrzymywania 4 samców razem przez 7 lat bez oznak agresji. W tym przypadku w terrarium znajdowały się również 2 samice. Czy jednak w przypadku prawidłowej stymulacji okresu godowego nie doszłoby do zachowań agresywnych, nie wiadomo (problemy z rozmnażaniem opisane w dalszej części artykułu). Oznaki agresji między jaszczurkami widoczne są głównie podczas wprowadzania do terrarium nowego osobnika, co służy, wspomnianemu już wcześniej, ustaleniu hierarchii.

Szyszkowce olbrzymie nie wykazują szczególnej agresji w stosunku do człowieka, ale atakowane mogą zranić. W razie zagrożenia uciekają do swoich podziemnych kryjówek i są to zwierzęta generalnie płochliwe, ale z upływem czasu przyzwyczajają się do hodowcy, nie uciekając w popłochu przy każdej możliwej okazji. Prócz ucieczki u tego gatunku opisano inną ciekawą strategię obronną. Zwierzę przywiera silnie do podłoża z kończynami przyciśniętymi do boków ciała. W takiej pozycji pozostaje w bezruchu udając martwego. Chroni w ten sposób delikatniejszą stronę brzuszną, zaś drapieżnik musi zmierzyć się z ostrymi kolcami. Smaug giganteus może jednak bronić się bardziej brutalnie wykorzystując przy tym właśnie swój kolczasty ogon. Może nim wymachiwać tam i z powrotem znajdując się u ujścia swej nory. W naturalnym środowisku jest wręcz uważany za szkodnika, gdyż może ranić kończyny bydła (wypasanego na zasiedlanych przez szyszkowce stepowych łąkach), które podejdzie zbyt blisko ich nor. Hodowca powinien więc mieć zawsze na uwadze ogon szyszkowca, zwłaszcza kiedy próbuje złapać jaszczurkę. Kolczaste łuski jak i u innych przedstawicieli Cordylinae służą zaczepieniu o ściany kryjówki, co praktycznie uniemożliwia wyciągnięcie gada. To jednak nie koniec strategii obronnych tego gatunku. Niepokojony szyszkowiec syczy niczym żmija sykliwa (Bitis arietans), co z pewnością zniechęca potencjalnego drapieżcę do dalszej eksploracji nory jaszczurki.

Terrarium

Szyszkowce olbrzymie wymagają przestronnego terrarium horyzontalnego. Jaszczurki te nie wspinają się zbyt dobrze dlatego wysokość terrarium jak i obecność ścianki strukturalnej nie ma dużego znaczenia. Dla pary minimalne wymiary terrarium to: 200 cm x 100 cm x 60 cm (długość x szerokość x wysokość). Powierzchnia dna nie może być mniejsza niż 2 metry kwadratowe. Niektórzy jednak sugerują, mniejsze wymiary terrarium powołując się na „związanie” jaszczurki z wejściem do kryjówki, co wiąże się z jej niewielką aktywnością. Temperatura w terrarium podczas dnia powinna wynosić 22-28°C, natomiast pod promiennikiem ciepła 40-45°C. W nocy ogólna temperatura powinna być niższa i osiągać 17-20°C. Wilgotność w terrarium należy utrzymywać na poziomie 50-60%. Terrarium oświetlamy 12-14 h/dobę. Moc żarówek należy dobrać tak aby, temperatura w terrarium (ogólna i na wyspie ciepła) utrzymywała się na odpowiednim poziomie. Oprócz żarówek grzewczych należy obowiązkowo zainstalować w terrarium źródło promieniowania UVB 10%. Umieszczamy je w pobliżu wyspy ciepła i nie dalej niż 30 cm od jaszczurki (w przypadku zastosowania świetlówek lub żarówek UVB).

Polecane podłoże to mieszanka gliny i piasku np. w stosunku 1:5 lub 1:10, które po kilkukrotnym naprzemiennym nawodnieniu i wysuszeniu nabiera odpowiednich „właściwości”. Na tak przygotowaną mieszankę umieszcza się darń, którą należy wymieniać co pół roku (a nawet częściej). Warto jednak pamiętać, że darń zakupiona w formie trawników z rolki może zawierać nylonowe sznurki, (w które szyszkowce prędzej czy później się zaplatają) co wyklucza je z użycia w terrarium. Dzięki glinie w opisanej wcześniej mieszance , podłoże wiąże nieco wilgoci co umożliwia kopanie w nim nor. Lepiej jednak zapewnić odpowiednią ilość sztucznych, stabilnych kryjówek, które ograniczą kopanie w terrarium. Do tego celu dobrze nadają się plastikowe rury drenażowe (o średnicy 10 cm), które można wygiąć np. w kształt litery U i wkopać w podłoże, tak aby oba końce stanowiła dwa oddzielne wejścia. Należy pamiętać, że na jednego osobnika powinna przypadać co najmniej jedna kryjówka, chociaż lepiej zapewnić ich więcej. Jest to słuszne z tego względu, że mimo iż każdy osobnik zwykle zajmuje swoją ulubioną kryjówkę, to preferencje zwierząt zmieniają się w czasie. Długość rur, powinna nam umożliwiać wyciągnięcie zwierzęcia, a do ich wnętrza należy nasypać wspomnianej mieszanki piasku i gliny. Jako kryjówki spisują się także ceramiczne dachówki (np. mnich-mniszka) ustawiane bezpośrednio na podłożu. Można połączyć kilka dachówek, by kryjówki były dłuższe, jednak jeden koniec powinien stanowić wejście, zaś drugi musi być zablokowany w ten sposób by stanowił ciemny „zakamarek”. Ten rodzaj schronienia świetnie nadaje sie również w terrariach kwarantannowych. W terrarium nie może zabraknąć miski z wodą, z której to szyszkowce będą często korzystać (źródło zarówno wody pitnej jak i basen). Musi być ona na tyle duża by szyszkowiec mógł do niej wejść i miał możliwość zanurzenia tułowia. Bywało, że szyszkowce zasypiały w wodzie.

W okresie letnim (jeśli tylko warunki atmosferyczne na to pozwolą) można przenieść szyszkowce do zewnętrznej woliery. Należy jednak pamiętać o kilku podstawowych sprawach. W wolierze musi znajdować się miejsce stale zacienione, jak i takie które umożliwi jaszczurkom wygrzewanie się w słońcu. Nie może zabraknąć kryjówek i naczynia z wodą. Woliera musi być odpowiednio zabezpieczona przed ucieczką szyszkowców, jak i atakiem z zewnątrz takich zwierząt jak koty, psy, kuny, ptaki, gryzonie itp. Woliera musi być wykonana z mocnej siatki, o niezbyt dużych oczkach. Inne elementy jak np. szkło, plastik czy plexi, mogą całkowicie zatrzymać promieniowanie UVB, co oczywiście mija się z celem budowy woliery. Wydaje się, że chów w zewnętrznej wolierze może mieć kluczowe znaczenie w uzyskaniu przychówku szyszkowców olbrzymich w niewoli.

Żywienie

Szyszkowce olbrzymie żywimy przede wszystkim owadami prostoskrzydłymi (świerszcze, szarańcza, koniki polne) oraz karaczanami. Dietę możemy uzupełniać molami woskowymi, dżdżownicami, mącznikami, drewnojadami, czy lądowymi ślimakami skorupowymi. Dobrym urozmaiceniem są mysie lub szczurze oseski. Warto je podawać choćby ze względu na dużą zawartość wapnia, ale można to robić tylko sporadycznie, ponieważ jest to pokarm tłusty. W dostępnych mi źródłach brak dokładniejszych informacji co do częstotliwości podawania pokarmu oraz uzupełniania go w wapń i witaminy. Młode przypuszczalnie (jak to w większości wypadków) należy karmić codziennie, zaś dorosłe 2-3 razy w tygodniu. W przypadku szyszkowców tropikalnych (Cordylus tropidosternum) jak i innych hodowanych przeze mnie jaszczurek, pokarm osobników dorosłych każdorazowo uzupełniany jest w mieszankę wapnia i witamin (stosunek 3:1 na korzyść wapnia). Młode zaś dostają pokarm uzupełniany w wapń (sepia) każdorazowo poza jednym dniem w tygodniu kiedy podawane są witaminy.

Dymorfizm płciowy

Samce większości jaszczurek, w tym należących do jaszczurek kolczastych są większe, mają szersze głowy, oraz mniej lub bardziej widoczne hemipenisy (dwie wypukłości pod kloaką). Zapewne tak jest i u szyszkowca olbrzymiego, chociaż nie ma w tej kwestii zbyt wielu informacji. Hodowcy piszą za to o powiększonych u samca porach udowych, ale także o niewystępujących u innych przedstawicieli rodziny, charakterystycznych powiększonych łusek na wewnętrznej stronie przednich kończyn. Ta druga cecha jest na tyle widoczna, że bardzo łatwo można rozróżnić płeć. Łuski u samicy w tej okolicy są „normalne”, tak samo jak u samców w wieku jednego roku .

Rozmnażanie

Jak wszyscy przedstawiciele podrodziny Cordylinae, szyszkowiec olbrzymi wydaje na świat żywe młode (jajożyworodność, a bardziej precyzyjnie: żyworodność lecytotroficzna). W środowisku naturalnym samica rodzi 1-4 (znane doniesienia o 5) młodych raz na 2-3 lata. Dzieje się to w okresie styczeń-kwiecień. Południowoafrykańska zima (w miesiącach: maj-lipiec) charakteryzuje się niskimi temperaturami (max. 22-25°C, min. -3°C do -7°C) i małymi opadami. W czasie wiosny i lata (sierpień-początek lutego) temperatura, długość dnia jak i ilość opadów stopniowo wzrastają. To zapewne stymuluje gady do godów. Świeżo narodzone młode mają długość całkowitą 11-15 cm.

Jak pokazują doświadczenia hodowców (jeśli w tej sytuacji można ich tak nazwać) szyszkowce olbrzymie praktyczne nie rozmnażają się w warunkach hodowlanych. Raporty przygotowywane przez ESF (European Studbook Foundation) od 2003 wyraźnie to potwierdzają, gdyż brak w nich doniesień o sukcesie hodowlanym. Brak również doniesień o uzyskaniu przychówku tego gatunku w ogrodach zoologicznych na całym świecie. Próby kopulacji obserwowane były przez niektórych hodowców w okresie jesiennym. Znane jest również doniesienie o znalezieniu w terrarium niezapłodnionego „jaja”. Prawdziwe rozmnożenie poza Afryką Południową miało miejsce w Alabamie (USA) w hodowli nieżyjącego już Berta Langerwerfa. Jednak sukces hodowlany udało się osiągnąć nie w terrarium, a w pomieszczeniu zewnętrznym. Być może zewnętrzne woliery są kluczem do sukcesu, co nie wróży dobrze europejskim hodowcom, ze względu na ograniczoną możliwość przetrzymywania szyszkowców na zewnątrz. W celu stymulacji okresu godowego sugeruje się, przeprowadzić zimowanie w okresie grudzień- luty, jednak i te zabiegi jak dotąd nie skutkowały uzyskaniem przychówku. Być może dlatego, że zwierzęta te były zbyt oporne, aby przestawić się do europejskiej zimy. Hodowane przeze mnie szyszkowce tropikalne (Cordylus tropidosternum) kopulują w okresie listopad – początek stycznia . W tym wypadku do stymulacji okresu godowego wystarczyło obfite spryskiwanie terrarium w tym czasie. Może i w przypadku szyszkowca olbrzymiego dałoby to pożądany rezultat.

Jak widać opis ten nie daje gotowych rozwiązań gwarantujących rozmnożenie tego gatunku w niewoli. Być może będzie jednak podpowiedzią, która umożliwi osiągnięcie takiego, niewątpliwie wyjątkowego w skali światowej, sukcesu.

Uwagi

Gatunek znajduje się w załączniku II Konwencji Waszyngtońskiej (CITES), wymaga więc zgłoszenia do rejestru (aneks B UE). Przy zakupie powinniśmy więc dostać od sprzedawcy odpowiedni dokument potwierdzający legalne pochodzenie zwierzęcia. Kategoria zagrożenia wg Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (ang. International Union for Conservation of Nature- IUCN) dla tego gatunku to: vulnerable (VU) – „gatunki o stosunkowo wysokim ryzyku wymarcia, które mogą wymrzeć stosunkowo niedługo, choć nie tak szybko jak zagrożone”.

 

Opracowanie i źródła informacji

Opracował Paweł Kaczmarek (jaszczur), na podstawie:

– Schwier H., Gridled lizards. The genus Cordylus, „Reptilia” 2007, nr 52, str. 12-19
– Schwier H., The Giant Gridled Lizards. Extraordinary and mysterious. Cordylus giganteus. „Reptilia” 2007, nr 52, str. 33-37
– Fogel G. “Observations on the Giant Sungazer Lizard, Cordylus giganteus, in Captivity”, Bull. Chicago Herp. Soc. 35(12):277-280, 2000
– Edward L. Stanley, Aaron M. Bauer, Todd R. Jackman, William R. Branch, P. Le Fras N. Mouton. Between a rock and a hard polytomy: Rapid radiation in the rupicolous girdled lizards (Squamata: Cordylidae). Molecular Phylogenetics and Evolution 58 (2011) str. 53–70
– Sura Piotr, Encyklopedia współczesnych płazów i gadów, Wydawnictwo Fundacja S.C., wyd. I, Nowy Sącz 2005, ISBN 83-88887-60-2
– Dobrowolska Hanna, Zwierzęta świata. Gady, PWN, wyd. II, Warszawa 1990, ISBN 83-01-08483
– http://www.breeders-expo.de/species/Cordylidae/Cordylus-giganteus.html
– http://www.tallbo.com/
– http://www.reptile-database.org/
– http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Status_iucn3.1_VU_pl.svg