Lycaneidae – modraszkowate

Samica – Hamearis lucina – wielena plamowstęg

Samica – Hamearis lucina – wielena plamowstęg

Lycaneidae – modraszkowate

Modraszkowate (Lycaneidae, Linnaeus 1758) to niewielkich lub średnich rozmiarów motyle. Do tej pory opisano około 6000 gatunków. U większości gatunków występuje silnie zaznaczony dymorfizm płciowy – np samce modraszków są często niebiesko ubarwione a samice brązowawe, samice ogończyków i pazików mają w porównaniu z samcami mocniej rozwinięte jasne plamki na skrzydłach. Bez odpowiedniego opatrzenia trudno niektóre gatunki odróżnić od siebie. Z reguły w takich wypadkach trzeba obserwować spodnią stronę skrzydeł, na której mają silnie rozwinięty układ plamek i kropek. Dużą trudność przy oznaczaniu mogą sprawić okazy mocno zlatane.

121 gatunków występuje w Europie, a a w Polsce odnotowano 59 gatunków. Samice modraszkowatych składają jaja pojedynczo na liściach, kwiatach lub gałązkach roślin pokarmowych. Gąsienice o charakterystycznym „płaskim” kształcie, wyglądem trochę przypominają ślimaki bezskorupowe lub prosionki. Bardzo ciekawą cechą niektórych modraszków jest komesalizm (w skrajnych wypadkach pasożytnictwo) z mrówkami – gąsienice na końcowych segmentach odwłoka mają gruczoły wytwarzające słodką substancję, która przywabia mrówki. Mrówki zlizują tę substancję, bo jest dla nich bardzo atrakcyjnym pokarmem. Więcej o tych modraszkach. Gąsienice zyskują w zamian ochronę przed pasożytami i drapieżnikami. Gąsienice często żywią się nie tylko liśćmi ale również kwiatami i kwiatostanami roślin żywicielskich. Przepoczwarczają się najczęściej na ziemi lub w ściółce w pobliżu roślin pokarmowych. Poczwarki na ciele nie mają wyrostków i kolców, są gładkie i często pękate, nieco przypominają kształtem bobówki. Polskie gatunki nie zimują w stanie imago.

Hodowla

Modraszkowate są trudne w hodowli. Gąsienice żerują pojedynczo, są niewielkich rozmiarów i często mają ubarwienie maskujące, nie ułatwia to poszukiwań. Można „kosić” czerpakiem entomologicznym rośliny – wtedy musimy umieć rozpoznawać gatunki po wyglądzie gąsienic. Żeby znaleźć gąsienice trzeba przepatrywać rośliny żywicielskie. Nie ma możliwości hodowli gąsienic, które są drapieżnikami w mrowiskach. Oprócz tego, że trzeba by mieć formikarium z silną kolonią mrówek określonego gatunku, to na dodatek modraszki te są chronione, co wyklucza hodowlę. Stosunkowo najłatwiej znaleźć jaja ogończyków i pazików. Mimo niewielkich rozmiarów są one białe – co ułatwia znalezienie, a samice składają je na gałązkach (najczęściej w rozwidleniach). Szukamy ich zimą.

Ochrona gatunkowa

Jedenaście polskich modraszków znajduje się pod ochroną prawną. Nie wszystkie zasługujące na ochronę gatunki są nią objęte. Przykładem takich gatunków są: modraszek artakserses i modraszek lazurek, które są uwzględnione jako gatunki bardzo zagrożone wyginięciem. Nie zawsze jesteśmy znaleźć przyczyny regresu gatunku – najczęściej to są zmiany w środowisku, w którym żyje dany gatunek. Np. lazurek, którego środowisko nie wszędzie zostało przekształcone, a od kilkudziesięciu lat obserwujemy gwałtowny spadek liczby stanowisk.

1. Wielena plamowstęg (Hamearis lucina). Raczej rzadki polski motyl, środowisko życia to polany, zakrzaczone ugory. Spotykany wiosną. Rośliną żywicielską gąsienic jest kilka gatunków pierwiosnków. Jedno pokolenie w roku.
2. Czerwończyk żarek (Lycaena phlaeas). Najpospolitszy czerwończyk spotykany raczej na otwartych terenach. W ciągu roku mogą się pojawić 3 pokolenia. Gąsienice żerują na rumianku. Zimuje w stadium gąsienicy.
3. Czerwończyk fioletek (Lycaena helle). Rzadki gatunek, spotykany lokalnie na podmokłych łąkach. Gąsienice żywią się liśćmi rdestu wężownika. Gatunek pod ochroną w Polsce.
4. Czerwończyk nieparek (Lycaena dispar). Największy gatunek czerwończyka, podobny do czerwończyka dukacika. Różni się od niego czarną plamką na górnej powierzchni przednich skrzydeł (samce), najłatwiejsze rozróżnienie tych gatunków po wyglądzie spodu skrzydeł. Tak zwany gatunek „siedliskowy” chroniony na mocy rozporządzeń unijnych. W zachodniej Europie bardzo rzadki i wymierający. W Polsce jest gatunkiem często spotykanym. Gatunek pod ochroną w Polsce.
5. Czerwończyk dukacik (Lycaeana virgaureae). Często spotykany czerwończyk, spotyka się go na polanach, drogach leśnych, na skrajach lasów. Jedno pokolenie w roku. Gąsienice żerują na kilku gatunkach szczawiu.
6. Czerwończyk uroczek (Lycaeana tityrus). Brązowo ubarwiony motylek, spotykany w podobnych miejscach, co dukacik. Gąsienice też żerują na szczawiu. 2 pokolenia w roku. Na południu Polski można czasem spotkać trzecie pokolenie.
7. Czerwończyk zamgleniec (Lycaena alciphron). Niezbyt częsty gatunek, spotykany raczej pojedynczo. Preferuje tereny zarówno suche jak i wilgotne – optymalne miejsca dla tego motyla to mozaika tych dwóch środowisk. Gąsienice żerują na szczawiu. Jedno pokolenie w roku.
8. Czerwończyk płomieniec (Lycaena hippothoe). Gąsienice płomieńca również preferują szczaw jako roślinę pokarmową. Motyl spotykany jest na podmokłych terenach (wilgotne łąki, torfowiska, itp).
9. Pazik brzozowiec (Thecla betulae). Jeden z największych polskich modraszkowatych – rozpiętość skrzydeł może dochodzić do 40 mm. Spotykany w lasach, na polanach, drogach leśnych i w ogrodach. Gąsienice żerują między innymi na tarninie, czasem towarzyszą im mrówki. Jedno pokolenie w roku, gatunek późnoletni, spotykany nawet jeszcze w październiku.
10. Pazik dębowiec (Neozephyrus quercus). Gąsienice odżywiają się liśćmi dębów. Jedno pokolenie w roku. Motyl lata od czerwca. Rzadko spotkamy go na kwiatach – najczęściej lata w koronach dębów.
11. Zieleńczyk ostrężynowiec (Callophrys rubi). Wiosenny gatunek, spotykany na leśnych drogach. Motyl ma maskujące, zielone ubarwienie spodu skrzydeł. Gąsienice żerują między innym na żarnowcu miotlastym i janowcu barwierskim.
12. Ogończyk wiązowiec (Satyrium w-album). Środowisko występowania tego motyla to wilgotne lasy. Jednopokoleniowy, gąsienice żerują na wiązach. Spotykany w lecie, niezbyt częsty.
13. Ogończyk śliwowiec (Satyrium pruni). Spotykamy go w jednym pokoleniu w roku, od późnej wiosny do lata. Gąsienice żerują na śliwach, tarninach i czeremsze. Najczęściej spotykany na miedzach zarośniętych tarniną i na skrajach lasów.
14. Ogończyk tarninowiec (Satyrium spini). Bionomia podobna jak poprzedniego gatunku, gąsienice zerują na kruszynie i szakłaku.
15. Ogończyk ostrokrzewowiec (Satyrium ilicis). Motyl spotykany na polanach i leśnych drogach w lipcu i sierpniu. Gąsienice żerują na dębach.
16. Ogończyk akacjowiec (Satyrium acaciae) występuje tylko w południowej części kraju, nieliczny. Gąsienice żerują na tarninie.
17. Modrogończyk wędrowiec (Leptotes pirithous). Gatunek wybitnie południowy i wędrowny. Nie jest stałym składnikiem naszej fauny. Od XIX wieku był złapany w Polsce dwukrotnie.
18. Modraszek malczyk (Cupido minimus). Malutki modraszek (zaledwie 25 mm rozpiętości skrzydeł. Spotykany na kserotermach o podłożu wapiennym. 2 pokolenia w roku. Gąsienica żeruje na przelocie pospolitym.
19. Modraszek argiades (Cupido argiades). Motyl ma na tylnych skrzydłach malutkie ogonki. Skraje lasów, polany, przytorza. Gąsienice żerują m. in. na lucernie i koniczynie. Obecnie w Polsce poszerza swój zasięg.
20. Modraszek blady (Cupido decolorata). Polska, to północny skraj występowania gatunku. Był łowiony w Beskidzie Niskim. Nie ma dowodów na to, że w Polsce jest osiadła populacja – być może to były osobniki, które zaleciały ze Słowacji.
21. Modraszek alcetas (Cupido alcetas). Bionomia i występowanie podobne do poprzedniego gatunku.
22. Modraszek wieszczek (Celasrina argiolus). Spotykany w lasach. 2 pokolenia w roku. Gąsienica jest polifagiem – żeruje na wielu gatunkach roślin.
23. Modraszek baton (Pseudophilotes baton). Był spotykany w Polsce na jednym stanowisku. Ostatnie doniesienia pochodzą sprzed osiemdziesięciu lat, gatunek w Polsce wymarł.
24. Modraszek wikrama (Pseudophilotes vicrama). Rzadki gatunek spotykany na terenach o podłożu piaszczystym. Gąsienice żerują na macierzankach. W Polsce zagrożony wyginięciem – obserwuje się silny regres gatunku.
25. Modraszek orion (Scolitandites orion). Zagrożony wyginięciem. Wiele dawnych stanowisk motyla obecnie nie zostało potwierdzonych. Występuje na kilku stanowiskach, wyłącznie w rejonie Kazimierza i Puław. Gatunek pod ochroną w Polsce.
26. Modraszek aleksis (Glaucopsyche alexis). Nie ma w Polsce zwartego zasięgu – istnieje wiele oderwanych od siebie wysp. Spotykany na wilgotnych łąkach i polanach. Jedno pokolenie w roku (od maja do lipca), gąsienica może żerować na wielu roślinach z rodziny motylkowatych.
27. Modraszek arion (Maculinea arion). Występuje od maja czerwca do sierpnia na suchych terenach (nieczynne kamieniełomy, polany, pastwiska). Gąsienica w początkowych stadiach rozwoju żeruje między innymi na kilku gatunkach macierzanki. Gatunek pod ochroną w Polsce.
28. Modraszek telejus (Maculinea teleius). Występuje w południowej części kraju, na podmokłych łąkach, torfowiskach, itp. Spotykany w lecie. Motyle najczęściej odżywiają się nektarem krwiściągu lekarskiego, który jest również rośliną pokarmową gąsienic (gąsienice żerują w kwiatostanach). Gatunek pod ochroną w Polsce.
29. Modraszek nausitous (Maculinea nausithous). Motyl podobny z wyglądu i mający podobne preferencje jak modraszek telejus. Gatunek pod ochroną w Polsce.
30. Modraszek alkon (Maculinea alcon). Główny areał występowania to południowa Polska, spotykany na podmokłych łąkach. Gąsienice początkowo żerują na goryczce wąskolistnej. Gatunek pod ochroną w Polsce.
31. Modraszek Rebela (Maculinea rebeli). Spotykany wyłącznie w Pieninach i w Beskidzie Niskim, nierozróżnialny od poprzedniego gatunku – ma tylko inne preferencje pokarmowe (goryczka krzyżowa) i spotykany jest na suchych stanowiskach. Gatunek pod ochroną w Polsce.
32. Modraszek argus (Plebejus argus). Malutki modraszek spotykany na wrzosowiskach,łąkach i polanach, jedno pokolenie, czasem może wystąpić drugie pokolenia w roku. Gąsienice żerują m. in. na wrzosie, komonicy i cieciorce.
33. Modraszek idas (Plebejus idas). Podobny do poprzedniego gatunku. Występuje również w podobnych środowiskach. Odróżnić je można od siebie tylko po wyglądzie goleni przednich odnóży – idas nie ma kolca.
34. Modraszek srebroplamek (Plebejus argyrognomon). Dwa pokolenia w roku (od maja). Występuje ma kwiecistych, suchych murawach (najczęściej na zboczach). Gąsienice żerują na cieciorce pstrej i traganku szerokolistnym. 2 główne rejony występowania od Mazur po Poznań i od Lubelszczyzny po Górny Śląsk, oraz kilka izolowanych pojedynczych stanowisk w różnych częściach kraju.
35. Modraszek bagniczek (Vacciniina optilete). Spotykany na torfowiskach, główny areał występowania to północna Polska. Spotykany od czerwca do lipca, jedno pokolenie w roku. Gąsienice żerują na borówce bagiennej i żurawinie.Gatunek pod ochroną w Polsce.
36. Modraszek eumedon (Aricia eumedon). Rzadki, jedno pokolenie w roku spotykane jest od czerwca do lipca. Występuje na wilgotnych łąkach. Drugie inne środowisko to suche skraje lasów i przytorza. Gąsienice żerują na kilku gatunkach bodziszka.
37. Modraszek agestis (Aricia agestis). Pospolity, występuje na suchych łąkach, ugorach, itp. Dwa pokolenia w roku (czasem trzy). Gąsienica żywi się liśćmi i kwiatami iglicy pospolitej, oraz kilku gatunków bodziszka.
38. Modraszek artakserkes (Aricia artaxerxes). Rzadki, spotykany zaledwie na kilku stanowiskach w północnej Polsce. Jednopokolenie w roku jest spotykane od czerwca do sierpnia na suchych terenach (łąki, polany, przytorza). Gąsienice żerują na bodziszku krwistym.
39. Modraszek semiargus (Polyommatus semiargus). Spotykany od maja do lipca w jednym pokoleniu. Preferuje tereny leśne (polany, drogi, przytorza). Gąsienice żerują na kilku gatunkach koniczyny.
40. Modraszek dorylas (Polyommatus dorylas). Duży modraszek (do 37 mm rozpiętości skrzydeł) spotykany w jednym pokoleniu w roku (rzadko dwa) na suchych – ksertermicznych stanowiskach o podłożu wapiennym. Główny obszar występowania to Polska południowa. Gąsienice żerują na przelocie pospolitym.
41. Modraszek amandus (Polyommatus amandus). Występuje w północnej Polsce. Gatunek jednopokoleniowy spotykany od czerwca do sierpnia na polanach, drogach leśnych, itp. Gąsienica żeruje na wyce ptasiej.
42. Modraszek lazurek (Polyommatus thersites). Motyl spotykany w 2 pokoleniach w roku. Środowisko życia to kserotermiczne tereny o podłożu wapiennym. Gąsienice żerują na sparcecie piaskowej. Rzadki i zagrożony wyginięciem – obszar występowania to Ponidzie, okolice Kielc i Lubelszczyzna.
43. Modraszek ikar (Polyommatus icarus). Podobny do poprzedniego gatunku, ale znacznie pospolitszy. W ciągu roku może pojawić się również tzrceie pokolenie. Występuje na suchych terenach w całej Polsce. Gąsienice żerują na różnych roślinach z rodziny motylkowatych.
44. Modraszek eriodes (Polyommaus eros = /Polyommatus eroides/)*). Gatunek jednopokoleniowy, spotykany od czerwca do sierpnia na polanach w piaszczystych lasach sosnowych. Gąsienica żeruje na szczodrzeńcu ruskim. Zagrożony wyginięciem – obecnie jedynie spotykany na Podlasiu. Gatunek pod ochroną w Polsce.
45. Modraszek dafnid (Plyommatus daphnis). Motyl o bardzo silnym dymorfiźmie płciowym – różnią się od siebie nie tylko ubarwieniem (samce są błękitne, a samice brązowe z niebieskim nalotem) ale również kształtem tylnych skrzydeł – samica ma mocne wycięcia, a samiec o wiele delikatniejsze. Spotykany na suchych terenach w jednym pokoleniu od lipca do sierpnia. Gąsienica żeruje cieciorce pstrej (żeruje na kwiatach). Ciekawostką jest to, że samica nie składa jaj na roślinie pokarmowej.
46. Modraszek adonis (Polyommatus bellargus). W ciągu roku można spotkać 2 pokolenia tego motyla. Roślina pokarmowa gąsienicy to cieciorka pstra. Gąsienicom często towarzyszą mrówki. Obecnie widoczny jest regres gatunku w kraju. Główny obszar występowania to południowo-wschodnia Polska.
47. Modraszek korydon (Polyommatus coridon). Spotykany na suchych terenach w lipcu i sierpniu (jedno pokolenie w roku). Gąsienice żerują nocą na cieciorce pstrej. Często towarzyszą im mrówki.
48. Modraszek gniady (Polyommatus ripartii). Rzadki i lokalny. Letni, jednopokoleniowy gatunek. Środowisko życia to kserotermy. Spotykany jedynie na Ponidziu. Gąsienice żerują sparcecie. Gatunek pod ochroną w Polsce.
49. Modraszek damon (Polyommatus damon). Bionomia gatunku bardzo podobna po modraszka gniadego. Ostatni złowiony w Polsce okaz pochodzi z roku 1965. Mimo, że jest na krajowej liście motyli dziennych jest uznany za gatunek, który wymarł w naszym kraju.

*Już w takcie pisania artykułu nastąpiła zmiana w systematyce tego gatunku. Do tej pory P. Eroides był traktowany jako odmienny gatunek. Jednak badania molekularne wykazały, że nie ma podstaw do wyróżnienia go jako osobnego gatunku i jest traktowany jako podgatunek: Polyommatus eros eroides.

Opracowanie i źródła informacji

Jakub Liberski

Literatura
BUSZKO J. „Atlas rozmieszczenia motyli dziennych w Polsce 1986-1995” Toruń 1997.
BUSZKO J., MASŁOWSKI J. „Atlas motyli Polski. Część I. Motyle dzienne (Rhopalocera)” Warszawa 1993.
BUSZKO J., MASŁOWSKI J. „Motyle dzienne Polski. Lepidoptera: Hesperioidea, Papilionoidea” Nowy Sącz 2008.
HEINTZE J. „Motyle Polski. Atlas. Część pierwsza” Warszawa 1978.
LAFRANCHIS T. „Motyle dzienne. Przewodnik terenowy i klucz do oznaczania” Warszawa 2007.
REICHHOLF J. „Obserwujemy motyle. jak – gdzie – kiedy?” Warszawa 1993.
TOLMAN T., LEWINGTON R. „Przewodnik. Motyle Polski i Europy” Dąbrowa Górnicza 2007.