Kijanka

Kijanka (ang. Tadpole, Polliwog) → to forma larwalna u płazów bezogonowych. Bezpośrednio po uwolnieniu się z osłonek jajowych kijanka ma trzy pary skrzeli zewnętrznych, zaczątki skrzeli wewnętrznych , powstających z bocznych kieszonek gardzieli, a nawet zawiązki płuc. Linia boczna jest najważniejszym narządem zmysłowym kijanek. W mózgu istnieją zaczątki półkul mózgowych, natomiast brak zupełnie móżdżku. Pozostałe części centralnego układu nerwowego są już mniej więcej wykształcone.

Rozwój kijanki zaczyna się już w kilka dni po wykluciu z jaja, przy długości ok. 14 mm. W związku z wyczerpaniem żółtka pojawia się otwór gębowy i stopniowo powstaje jego dość skomplikowane uzbrojenie (wargi, ząbki, dziób, brodawki zmysłowe). Rozwija się także chrząstkowy szkielet głowy.

Pierwszym pokarmem kijanek są galaretowate osłonki jajowe, wśród których spędzają początkowe kilka dni życia. Wykazują wtedy bardzo małą ruchliwość. W bardzo długim przewodzie pokarmowym brak jeszcze żołądka, a więc i kwaśnej fazy procesu trawienia, która jest bardzo energochłonna.

Czynne pobieranie pokarmu wiąże się ze wzrostem ruchliwości larwy, stymulującym rozwój silnego narządu ruchu w postaci ogona z płetwami grzbietową i brzuszną. Dzięki dobrze rozwiniętej sieci naczyń powierzchniowych, spełnia on także funkcję dodatkowej powierzchni oddechowej. Szybko rosnąca larwa ma bardzo intensywną przemianę materii, dla tego też aparat oddechowy ulega ciągłemu doskonaleniu. Otwierają się szczeliny skrzelowe, łączące gardziel ze środowiskiem zewnętrznym i zaczyna się rozwój skrzeli wewnętrznych. Podczas formowania się otworu gębowego kształtuje się wieczko. Jest to fałd skórny po bokach głowy. Rozrasta się on do dołu (gdzie się łączy) i do tyłu, gdzie zrasta się z pokryciem ciała pozostawiając tylko rurkowaty otwór z lewej strony. W tan sposób powstają jamy skrzelowe prawa i lewa. Dopiero wówczas (ok. 8 dnia rozwoju) skrzela zewnętrzne zanikają, dzięki czemu kijanka zyskuje bardziej opływowe kształty, ułatwiające ruch. Unaczynienie skrzeli wówczas już funkcjonuje. Na tym etapie rozwoju kijanka jest zupełnie ukształtowana i przystosowana do samodzielnego pobierania pokarmu, sprawnego poruszania się i zaopatrywania w tlen.

Coraz intensywniejszy ruch kijanki łączy się z rozwojem kręgosłupa oraz narządów zmysłu i równowagi (kanały półkoliste). Wymaga on także większego dopływu energii i w ogóle zintensyfikowania przemiany materii. W tym czasie kończy się rozwój wątroby i zaczynają funkcjonować przednercza. Zakładają się pranercza.

Pomiędzy 20 a 26 dniem rozwoju, gdy kijanka osiąga 24-26 mm długości, pojawiają się jednocześnie obie pary kończyn. Przednie pozostają jednak jeszcze przez jakiś czas ukryte w jamie skrzelowej. W tym okresie kształtują się też ostatecznie płuca wraz z drogami oddechowymi i krwiobieg płucny (dwa przedsionki), choć kijanka pozostanie jeszcze długo w wodzie.

Stawy w kończynach kształtują się ok. 38 dnia rozwoju, a pod koniec drugiego miesiąca życia kijanki, zaczynają funkcjonować płuca, początkowo wspólnie ze skrzelami. Teraz zaczyna się okres przyspieszonych przemian kijanki, określany często jako przeobrażenie, choć nie ulega wątpliwości, że kijanka podlega metamorfozie w czasie całego okresu swojego istnienia. Okres przyspieszonych przemian charakteryzuje się przede wszystkim utratą narządów larwalnych i przejściem do życia lądowego.

Metamorfoza zostaje zainicjowana przez hormony przysadki (która kończy swój rozwój w tym okresie) oraz tarczycy. Szczególnie hormony tarczycy mogą przyspieszyć metamorfozę, a ich zupełny brak uniemożliwia przeobrażenie. Metamorfoza obejmuje w szczególności przewód pokarmowy, przy czym larwa przestaje pobierać pokarm. Ok. 50 dnia rozwoju kończyny przednie wydobywają się na zewnątrz jamy skrzelowej, zanikają skrzela i przebudowie ulega uzbrojenie otworu gębowego. Skóra, zakrywająca dotąd w znacznym stopniu oczy, usuwa się, przez co stają się one duże i wypukłe. Zanika organ linii nabocznej, natomiast kształtuje się ucho środkowe i wewnętrzne. Kończy się rozwój półkul mózgowych. Ostatecznie kształtuje się szkielet, ujawnia się zróżnicowanie płci, zanika przednercze, stopniowo ogon ulega resorpcji, w skórze pojawiają się wielokomórkowe gruczoły, ma miejsce także zmiana jej ubarwienia.

W okresie metamorfozy kijanka nie rośnie, a ponieważ dopływ materii z zewnątrz jest również wstrzymany, młode żabki są mniejsze niż kijanka bezpośrednio przed przeobrażeniem. Stopniowo kostnieje jej szkielet, rozwijają się zęby i gruczoły płciowe. Płazy rosną przez całe życie, z tym, że po uzyskaniu dojrzałości płciowej tempo wzrostu stopniowo maleje.

Krajowe płazy mogą żyć prawdopodobnie kilkanaście lat (Bombina bombina – kumak nizinny – 20 lat, Pelobates fuscus – grzebiuszka ziemna – 11), ale ścisłych i pewnych danych na ten temat brak. Ogólnie wiadomo jednak, że płazy ogoniaste żyją dłużej niż bezogonowe.

Źródła:

• Gorzelańczyk E.J., Wierzbicki A.: Ilustrowany słownik biologiczny dla kandydatów na Akademię Medyczną i Studia Przyrodnicze; Poznań 1998.
• Rajski A. Zoologia, tom 1, Warszawa 1997