Loading...
Występowanie karaczanów
Karaczany zajmują bardzo zróżnicowane środowiska. Występują pomiędzy 60°N a 50°S, lecz w największej liczbie pomiędzy 30°N a 30°S. Zamieszkują środowiska: wilgotne, umiarkowane i suche. Od szczytów górskich np. Eupolyphaga everestiana znaleziona na Mount Everest na wysokości 5640 m, poprzez korony drzew, tereny trawiaste, ściółkę, nory innych zwierząt, na jaskiniach kończąc. Karaczany można znaleźć w dziuplach, gniazdach, pod korą, w próchniejącym drewnie, na słonych mokradłach, w mrowiskach i termitierach, w mieszkaniach, na statkach i w samolotach.
Karaczany wykazują również zróżnicowanie w aktywności w trakcie doby. U niektórych gatunków szczyt aktywności przypada przed świtem, o poranku, w trakcie dnia, inne krótko po zachodzie słońca, a jeszcze inne są aktywne przez całą noc. Zasięg życiowy karaczanów mieści się w granicach od ponad 1 m do 28 m. Układ wertykalny rozmieszczenia karaczanów głównie związany jest z ich zdolności do lotu. Larwy i gatunki nielatające lub słabo latające występują w pobliżu ściółki, a samce i gatunki dobrze latające część doby spędzaj w ściółce, a pozostałą część na drzewach, krzewach, trawach. Podział płciowy karaczanów na samice zasiedlające niższe stanowiska i samce spotykane w wyższych partiach związane jest z dystrybucją feromonów płciowych produkowanych przez samice, które unoszą się z ciepłym powietrzem ku górze. Dzięki zasiedlaniu wyższych stanowisk, samce mogą łatwiej wykryć feromony i dotrzeć do samicy. Występowanie na dużej wysokości ponad gruntem nie jest związana tylko ze zdolnością do lotu. Wiele gatunków żyjących na epifitach w koronach tropikalnych lasów, ma zredukowane skrzydła. Aktywność karaczanów głównie związana jest z temperaturą, dostępnością pokarmu i wilgotnością środowiska. Karaczany zamieszkujące w klimacie górskim, cechującym się dużymi amplitudami temperaturowymi takie jak np. Celatoblatta quinquemaculata występująca w Nowej Zelandii na wysokości 1300 m, wykazują aktywność również w temperaturze poniżej 0°C, dzięki obecności specjalnych enzymów. Dodatkowo gatunek ten znosi 21 godzinny stan zamrożenia. Cryptocercus punctulatus występujący w Ameryce Północnej w bardziej stabilnych warunkach, gdzie zimno przychodzi stopniowo i nie występują nagłe skoki temperatur, jako substancję zapobiegającą zamarzaniu wykorzystuje ribitol. Po okres 205 dni w temperaturze -10°C i stopniowym podnoszeniu temperatury do pokojowej, przeżywalność wyniosła 76%.
Wiele gatunków karaczanów jest związana ściśle z podłożem, ukrywa się w nim, żyje w pobliżu miejsc ciemnych i wilgotnych. Można wyróżnić osiem typów stanowisk w jakich można spotkać karaczany:
- Luźne podłoże: ściółka, pomiot
- Szczeliny: pod korą, w szczelinach kory, pod kłodami drzew, pod kamieniami, na rumowiskach, podstawy liści palmowych.
- Wydrążone przez siebie tunele w twardym podłożu i drewnie
Niektóre karaczany drążą tunele zakończone komorą w której przechodzą linienie lub wydają na świat młode. U gatunku Macropanesthia rhinoceros larwy przebywają z samicą przez 5-6 miesięcy po wykluciu. Następnie opuszczają norę matki i zakładają swoją własną. Potrzebują 2 do 3 lat do osiągnięcia dojrzałości płciowej, w tym czasie powiększają swoją norę. Karaczany z rodzaju Pilema drażą w podłożu nory, a dzięki owalnemu kształtowi przedplecza szczelnie zamykają wejście do niej.
- Nory innych zwierząt, kolonie owadów społecznych, gniazda ptaków
Ciekawym zjawiskiem jest to, że niektóre karaczany potrafią występować w norach gryzoni owadożernych, a jednocześnie nie stają się ich pokarmem. Gatunki zasiedlające kolonie owadów społecznych najczęściej korzystają z pracy swoich gospodarzy zjadając resztki. Attaphila fungicola ze względu na rozmiary do podróżowania po gnieździe wybiera tylko kastę żołnierzy, w trakcie podróży karaczany zlizują feromony produkowane przez mrówki przez co nabywaj chemiczny kod kolonii. Populacja Pseudoanaplectinia yumotoi występującej w mrowiskach tropikalnych mrówek Crematogaster difformis żyjących w koronach drzewa może osiągać liczbę 2800 szt. na 13000 mrówek. Karaczany są chronione przez mrówki, mrówki zjadają jedynie martwe osobniki karaczanów. Samice Nyctibora acaciana przyklejają ooteki w pobliżu gniazda mrówek z rodzaju Pseudomyrmex w celu ochrony przed pasożytniczymi błonkówkami atakującymi ooteki. Poza mrówkami kilka gatunków karaczanów jak np. Sphecophila polybiarum zamieszkuje gniazda os z gatunku Polybia pygmaea, gdzie odżywiają się resztami. Podobnie Oulopteryx meliponarum zamieszkuje gniazda bezżądłowych pszczół Melipona. Tylko jeden gatunek karaczana Euthlastoblatta facies zaobserwowano w płaskim ptasim gnieździe. Z reguły karaczany związane z ptasimi gniazdami wybieraj gatunki ptaków żyjące w norach lub plecionce wiszące gniazda np. z rodzin kacykowatych i wikłaczowatych. W gniazdach tych ptaków karaczany zjadają odchody ptaków, jak również żywią się martwymi młodymi osobnikami ptaków.
- Jaskinie, kopalnie, kanalizacja
Gatunki zamieszkujące jaskinie, występujące w początkowych 400 metrach są najczęściej związane z odchodami nietoperzy mogą występować w ogromnym zagęszczeniu sięgającym kilkudziesięciu tysięcy osobników. Gatunki troglomorficzne przystosowane są do mniej energetycznego pokarmu i żywią się spływającym do jaskini mułem, przerastającymi do jaskini korzeniami roślin. Poruszają się powoli i wytwarzają niewielkie ilości jaj. Ooteka Alluaudellina cavernicola zawiera od 4-5 jaj, Nocticola rohini 4 jaja. Tylko ściśle obligatoryjne troglobionty przez całe życie są związane ze swoim jaskiniowym środowiskiem i nie mogą przeżyć poza nim. W pozostałych przypadkach karaczany mogą zmieniać miejsca bytowania stale lub tylko w pewnym trakcie swojego życia.
- Pustynie
Środowisko pustynne przyczyniło się do wytworzenia wielu cech adaptacyjnych u gatunków tam zamieszkujących. Są zmiany morfologiczne, behawioralne, fizjologiczne dla homeostazy bilansu wodnego, unikają lub tolerują szeroki zakres temperatur, długotrwały brak pokarmu. Poprzez zakopywanie się w piasku na odpowiednią głębokość unikają przegrzania i przechłodzenia. Poruszanie się pod powierzchnią piasku pozwala również uniknąć ataku drapieżników takich jak skorpiony. Poza zakopaniem się w piasku na terenach pustynnych karaczany znajdują schronienie w norach kręgowców, pod kamieniami, w jaskiniach, wśród rozkładającej się materii, w wyschniętych korytach okresowych strumieni, pod kępami traw, w szczelinach, wśród korzeni drzew i krzewów. Karaczany z rodzajów Arenivaga i Polyphaga żyją w wyrobiskach żółwi, norach piesków preriowych, susłów, myszoskoczków. Nory ssaków dają dwie podstawowe korzyści: panuje tam większa wilgotność dzięki parze wodnej wydychanej przez ssaki, zapewniają lepszą wymianę powietrza niż w przypadku gatunków zakopujących się w piasku. Niektóre karaczany są związane z jednym gatunkiem np. Arenivaga apacha z Dipodomys spectabilis. W norach tych gryzoni karaczan buduje dodatkowo swoją małą norkę, którą wypełnia trawą zniesioną przez gryzonia. Podczas gdy temperatura na zewnątrz osiąga 60°C, wewnątrz nory 42°C i wilgotność 20%, to w norce wysłanej trawą osiąga 16,5°C i wilgotność do 91%. Co ciekawe w temperaturze powyżej 40°C karaczan ten przeżywa do 5 minut. Poza tak osobliwym przypadkiem, pustynne gatunki radzą sobie innymi sposobami. Arenivaga investigata ma większy zakres tolerancji wysokiej temperatury, mniejsze straty wody i zużycie tlenu dzięki obecności włosków i warstwy wosków. Jest w stanie przeżyć utratę do 30% wody z organizmu. Do 82% jest w stanie pobrać poprzez absorbancję wilgotnego powietrza. Taką wilgotność powietrza osiąga zakopując się na głębokość 45 cm, wchłanianie wody z powietrza zapewniają specjalne struktury zlokalizowane na głowie i aparacie gębowym. Pokryte one są higroskopijną substancją. Hemelytroblatta africana poza absorbancją pary wodnej w okresie krytyczny przekształca zapasy komórek tłuszczowych w wodę.
- Środowiska wodne
Karaczany związane ze środowiskiem wodnym, dzielimy na te które żyją w fitotelmatach, czyli zbiornikach wodnych powstałych w i na roślinach oraz gatunki mieszkające w pobliżu stawów i strumieni. Karaczany żyją na powierzchni wody i w jej sąsiedztwie, a zanurzają się w poszukiwaniu pokarmu i w celu ucieczki przed drapieżnikami. Nie wiadomo ile gatunków jest ściśle związanych z fitotelmatami, na pewno do takich gatunków należy Dryadoblatta scotti, który przebywa na roślinach z rodziny bromeliowatych obok wody, lub jest w niej lekko zanurzona.
- Korony lasów
Korony lasów tropikalnych zapewniają bardzo zróżnicowane habitaty. Obecność epifitów, lian, porostów, glonów, rozkładających się resztek roślin i odchodów zwierząt sprawiają, że jest to dogodne do życia miejsce dla karaczanów. Poza lasami tropikalnymi, karaczany można spotkać w pozostałych lasach, lecz w mniejszej liczbie gatunków i mniej specyficznych warunkach.
Gatunki występujące w Polsce
Blaberoidea
Ectobiidae – zadomkowate
Ectobius (Ectobius) erythronotus ater Bazyluk, 1961
Ectobius (Ectobius) lapponicus (Linnaeus, 1758) – zadomka polna
Ectobius (Ectobius) sylvestris (Poda, 1761) – zadomka leśna
Phyllodromica (Phyllodromica) maculata (Schreber, 1781) synonim Hololampra maculata – bezżyłka plamista
Wątpliwe Ectobius (Ectobius) lucidus (Hagenbach, 1822)
Wątpliwe Ectobius (Ectobius) pallidus (Oliver, 1789) synonim E. lividus
Gatunki obcego pochodzenia występujące w Polsce
Blaberoidea
Blaberidae
Pycnoscelus surinamensis (Linnaeus, 1758) – karaczan surinamski
Ectobiidae
Blattella germanica (Linnaeus, 1767) – prusak
Ectobius (Ectobiola) duskei Adelung, 1904
Blattoidea
Blattidae
Blatta orientalis Linnaeus, 1758 – karaczan wschodni
Periplaneta americana (Linnaeus, 1758) – przybyszka amerykańska
Periplaneta australasiae (Fabricius, 1775) – przybyszka australijska
Z czego Blatta orientalis i Blattella germanica przez Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie określone są jako inwazyjne.
Opracowanie i źródła informacji
Piotr Sterna
Bazyluk W 1956 Klucze do oznaczania owadów Polski IX-X Państwowe Wydawnictwo Naukowe
Blattodea Species File
Fauna Europea
Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie. Gatunki obce w Polsce
