Diagnostyka kliniczna chorób jaszczurek

Diagnostyka kliniczna chorób jaszczurek

Fragmenty wykładu „Jaszczurki – jak im pomóc” wygłoszonego przez autora w ramach Projektu „ Zwierzęta Egzotyczne – jak im pomóc ?” – Wrocław październik 2008 r.

Streszczenie:

Jaszczurki oraz inni przedstawiciele gadów, zdobywając z roku na rok coraz większą popularność wśród hodowców-amatorów, siłą rzeczy w razie potrzeby stają się zwierzęcymi pacjentami lecznic weterynaryjnych. Skuteczność podejmowanych przez lekarza działań terapeutycznych zależy przede wszystkim od właściwego rozpoznania przyczyny złego samopoczucia zwierzęcia. Współczesna medycyna weterynaryjna dysponuje wieloma metodami diagnostycznymi , umożliwiającymi trafne postawienie diagnozy. Obok klasycznych metod badania klinicznego jak oględziny, wywiad, ocena środowiska, palpacja, osłuchiwanie itp. coraz szerzej dostępne są diagnostyczne techniki obrazowe takie jak badanie rentgenowskie, badanie ultrasonograficzne i endoskopia. Techniki obrazowe w znacznym stopniu ułatwiają pracę lekarza oraz podejmowanie właściwych decyzji, przywracających zdrowie a nie rzadko ratujących życie tych niezwykle interesujących zwierząt, jakimi bez wątpienia są jaszczurki.

Jaszczurka – jakiś problem?

Tylko niektóre gatunki jaszczurek (Sauria) (od gr. sauros – jaszczur), należące do gromady gadów Reptilia ( od łac. repto – czołgać się) jako gatunki beznogie rzeczywiście poruszają się przez całe życie na sposób węży. Wiele z nich posiada odpowiednio wykształcone kończyny, jednak rzadko opuszcza terraria, obawiając się znacznych różnic temperaturowych, na które narażone są w Świecie Zewnętrznym. Mimo tych niechęci i niedogodności coraz częściej zaglądają do lecznic weterynaryjnych w roli pacjenta czy choćby z prośbą o poradę „jak żyć i przeżyć w warunkach niewoli”. (5)

Według sąsiadujących z nami lekarzy niemieckich, na obszarze szczęśliwie połączonych obu „Landów” przebywa w warunkach domowych terrariów około 1,5 miliona gadów, z czego większą część stanowią właśnie jaszczurki . (1) Ile ich jest w Polsce? Trudno powiedzieć. Obserwując „imponujący” rozwój sklepów zoologicznych, giełd czy internetowych aukcji, gdzie w ofercie sprzedaży znajdują się gady, można przypuszczać, że ogólna liczba polskich węży, jaszczurek i żółwi będzie podobna do niemieckiej a może nawet wyższa, biorąc pod uwagę fakt, jak wiele z nich „przenika” do Polski od sąsiadów ze wschodu i południa.

Pomimo istotnych różnic w budowie anatomicznej i fizjologii jaszczurka w lecznicy weterynaryjnej jest takim samym pacjentem jak pies czy kot. Jest zwierzęciem oczekującym przede wszystkim profesjonalnej pomocy. Czasem wręcz banalnej interwencji w postaci usunięcia „powylinkowych” pozostałości na skórze palców np. u gekona lamparciego (Eublepharis macularius), a czasem wręcz ratującej życie, wymagającej podjęcia „zegarmistrzowskich” działań chirurgicznych , jak na przykład usunięcia zalegających w drogach rodnych jaj samicy kameleona jemeńskiego (Chamaeleo calyptratus).

Nie jest jednak z nami do końca dobrze, jeśli w jednym z większych, dolnośląskich miast w żadnej z pięciu funkcjonujących lecznic weterynaryjnych nie podjęto leczenia błahego ropnia u gekona, odsyłając „dziwne” zwierzę do oddalonego o kilkadziesiąt kilometrów Wrocławia. Musimy pamiętać, że nawet godzinny transport chorego, zmiennocieplnego gada może w rezultacie okazać się jego „ostatnią podróżą” a na pewno niekorzystnie wpłynie na stan ogólny pacjenta.

Diagnostyka chorób jaszczurek – zasady ogólne

Diagnostyka kliniczna chorób jaszczurek praktycznie niewiele różni się od sposobów postępowania w przypadku rozpoznawania dolegliwości psów czy kotów. Pewnym ułatwieniem jest nawet fakt, że większość schorzeń trapiących te zwierzęta w warunkach niewoli ma swoje przyczyny w błędach popełnianych przez właścicieli a dotyczących warunków utrzymania zwierząt ( np. nieodpowiednia temperatura i wilgotność względna) czy sposobu karmienia (przekarmianie przy ograniczonym ruchu, nieodpowiednia dla gatunku karma). (1,2)Ze względu na właściwie całkowitą separację od innych przedstawicieli swojej taksonomicznej gromady pojedynczego gada przez większą część życia przebywającego w domowym terrarium, praktycznie nie ma możliwości infekcji z zewnątrz chorobami wirusowymi, bakteryjnymi, czy pasożytniczymi. Sytuacja zmienia się przy zakupie kolejnej jaszczurki i połączenia z „domownikiem” bez zapewnienia minimum czterotygodniowego okresu kwarantanny. (1,3)

Diagnostyka kliniczna chorób jaszczurek opiera się na standardowych metodach postępowania to jest: (1,2)

• Wywiad
• Oględziny z oddalenia.
• Oględziny bezpośrednie połączone z omacywaniem, osłuchiwaniem itp.
• Pobieranie prób do badań laboratoryjnych.
• Badania dodatkowe (RTG, USG, Endoskopia)

Wywiad

Pierwszy kontakt „lekarz – jaszczurka” , jeśli sytuacja i stan gada na to pozwala, powinien odbyć się mieszkaniu właściciela zwierzęcia. Wizytując pacjenta lekarz uzyskuje możliwość dokonania szczegółowej analizy warunków utrzymania – przystosowania parametrów środowiska hodowlanego do optymalnych potrzeb gatunkowych zwierzęcia. Brak systemu ogrzewania (kable i maty grzewcze, promienniki IR) to dla tropikalnych gatunków jaszczurek przyczyna problemów między innymi z układem oddechowym, brak basenu przy wysokich temperaturach otoczenia powoduje odwodnienie organizmu a piaszczyste podłoże to częsta przyczyna zatkania przewodu pokarmowego. (2)

Lustrując warunki chowu zadaje się właścicielowi standardowe pytania wywiadu: (1)

• Ustala się gatunek i płeć zwierzęcia
• Skąd pochodzi (odłów z natury, handel, hodowla w niewoli).
• Jak długo zwierzę przebywa w domu.
• Wiek jaszczurki
• Rodzaj, ilość i jakość pokarmu – częstotliwość karmienia.
• Chęć lub brak chęci pobierania pokarmu (od kiedy?)
• Czas wystąpienia i przebieg ostatniej wylinki.
• Częstotliwość wydalania odchodów – ich jakość.
• Czy i jak często zwierzę przebywa poza terrarium.
• Zaobserwowane przez właściciela objawy choroby, od kiedy?
• Czy zwierzę chorowało w przeszłości; na co, sposób leczenia, podawane leki.

Oględziny z oddalenia

Ocenę warunków utrzymania, wywiad lekarski oraz oględziny z oddali wykonuje się zazwyczaj w jednym czasie. Oglądanie pozostawionego w spokoju w swoim otoczeniu chorego zwierzęcia pozwala na ocenę rzeczywistego stanu zaawansowania choroby ujawniającego się na przykład: (1,2,3)

• Sposobem poruszania się, lub całkowitym bezruchem (unoszenie ciała nad podłożem).
• Sposobem trzymania głowy (unoszenie lub brak unoszenia)
• Sposobem oddychania (oddychanie otwartym pyskiem, nadmierna praca „tłoczni brzusznej”)
• Stanem kondycji (wychudzenie – zanik mięśni kończyn, ogona, mięśni nadosiowych kręgosłupa, przekarmienie – zwiększenie ilości „tłuszczu zapasowego” ogona, )
• Wyglądem okolicy oczu (zapadnięcie gałek ocznych jest oznaką odwodnienia)
• Widoczne uszkodzenia skóry (rany, strupy, blizny, zmiany barwy), kończyn (zwichnięcia, złamania)
• Niedomknięta szpara pyska – stany zapalne błony śluzowej jamy gębowej tzw. „zgnilec pyska”.
• Skrzywienia kręgosłupa, nienaturalne ustawienie kończyn, skrócenie żuchwy, niechęć do poruszania – metaboliczne choroby tkanki kostnej (niedobór Ca, brak UV-B hipowitaminoza D3, krzywica, osteomalacja, ogólna osteodystrofia włóknista – MBD)
• Powiększenie obrysu brzucha u samicy połączone z niepokojem, intensywnym kopaniem w podłożu (retencja jaj, uwięźnięcie jaja w drogach rodnych)
• Ślady biegunki – możliwe zapalenie żołądka i jelit (szeroka etiologia).
• Długotrwały brak kału – zatkanie przewodu pokarmowego, ciała obce, skręt jelit, wgłobienia.
• Brak osadu kwasu moczowego w odchodach (choroby nerek, zaleganie moczu/kwasu moczowego w pęcherzu moczowym- kamienie moczowe)
• Wypadnięcie narządu z otworu kloaki (wyparcie kloaki, jajowodu, hemipenisa).

Wywiad, oględziny środowiska chowu oraz oględziny zwierzęcia z oddali umożliwiają zwykle postawienie podejrzenia i wstępne określenie przyczyn zachorowania jaszczurki. (1) Skrupulatne przeprowadzenie wyżej opisanych czynności wyraźnie wpłynie także na czas trwania kolejnego etapu diagnostycznego; bezpośredniego badania klinicznego zwierzęcia, przy którym obowiązuje podstawowa zasada – im krócej, tym lepiej i bezpieczniej.

Zakończenie etapu rozpoznania wstępnego jest też momentem podjęcia decyzji o miejscu prowadzenia dalszych etapów leczenia. Jeśli to możliwe korzystniejszym dla zwierzęcia jest prowadzenie terapii w warunkach domowego terrarium, jeśli nie – prosimy Właściciela o dostarczenie jaszczurki w umówionym terminie do lecznicy. (1)

Bezpośrednie badanie kliniczne

Do lecznicy zwierzęta powinny być dostarczanie możliwie szybko, w sposób zapewniający im bezpieczeństwo,i komfort temperaturowy. Duże jaszczurki jak na przykład legwany zielone (Iguana iguana) czy warany (Varanus spp.) powinny być transportowane w dużych, zamykanych pojemnikach (wiklinowe kosze, skrzynki). (3) Istotnym jest aby ogon zwierzęcia pozostawał w pozycji jak najbardziej wyprostowanej ze względu na jego łatwe uszkodzenie (złamania kręgów ogonowych, autotomia). Dla mniejszych gatunków najodpowiedniejszymi pojemnikami transportowymi wydają się być wykonane z przezroczystego plastiku tzw. „fauna – boksy”. W okresie chłodów (późna jesień, zima, wczesna wiosna) pojemniki transportowe powinny być dodatkowo zabezpieczone styropianem a do wnętrza wkłada się termofory wypełnione ciepłą wodą. (2)

Mając w pamięci wcześniej postawione podejrzenie, aby możliwie skrócić czas badania, przed przybyciem pacjenta należy przygotować niezbędny do badań i terapii sprzęt i leki. Przydatną w oględzinach bezpośrednich może okazać się lupa. (1,3) Zawczasu należy przygotować sprzęt do pobierania i przechowywania próbek do badań laboratoryjnych:

• Pobieranie krwi – igła, strzykawka 2 ml (wielkością dostosowana do rozmiarów zwierzęcia), probówka, szkiełko podstawkowe (rozmazy), kapilarne rurki hematokrytowe, zestaw do barwienia (np.HemacolorŸ) (1)
• Pobieranie wymazów , zeskrobin, wycinków – cienkie (do 3 mm) sterylne wymazówki wraz z podłożem transportowym , sterylne ostrze(a) skalpela, szalki Petriego, probówki itp.

Do rutynowych działań diagnostycznych gadów należy badanie parazytologiczne kału. O zebranie i dostarczenie próbek odchodów prosimy właściciela zazwyczaj przy okazji jego pierwszej wizyty w lecznicy. Jeśli właściciel nie sprosta zadaniu, próbki można uzyskać w trakcie badania zwierzęcia stymulując odruchy parcia przez wprowadzenie do światła kloaki wymazówki lub szklanej bagietki. Jeśli ten zabieg nie przyniesie rezultatu można poddać badaniu wypłuczyny z kloaki. Dla badania parazytologicznego metodą flotacji w kierunku robaczycy przewodu pokarmowego nie ma znaczenia czy kał jest świeży czy wysuszony. (3) Świeży kał jest za to niezbędny do wykonania dwóch preparatów bezpośrednich lub rozmazów (zawieszenie próbki kału w kropli płynu fizjologicznego, barwienie met. Giemzy lub HemacolorŸ) wykorzystywanych w rozpoznaniu chorób wywoływanych przez wiciowce, grzyby, bakterie (stan flory bakteryjnej przewodu pokarmowego). Drugi preparat zabarwia się metodą Ziehl –Neelsena w celu ew. wykrycia kryptosporydiozy. (1)

Krew do badań u większych jaszczurek pobiera się z v. abdominalis lub z v. coccygea ventralis. (1,3) Drugie naczynie jest wyraźnie preferowane w praktyce. Należy jednak pamiętać , że w najbliższej okolicy żyły ogonowej brzusznej przebiegają duże naczynia limfatyczne, których uszkodzenie podczas pobierania krwi może spowodować jej znaczne rozcieńczenie limfą. (1) Zmienia to wyraźnie uzyskane wyniki badania. W celu pobrania krwi wprowadza się igłę połączoną ze strzykawka od brzusznej strony ogona w linii pośrodkowej, pod kątem 45o do powierzchni skóry. Igłę wprowadza się aż do momentu oparcia się o kręgi ogonowe. Po wyczuciu oporu igłę należy delikatnie cofnąć pociągając jednocześnie tłoczek strzykawki. Mniejsze ilości krwi można pobrać poprzez punkcję zagałkowego splotu żylnego przy użyciu rurki hematokrytowej. (3) Zastosowanie tej metody nie jest jednak możliwe u niektórych gekonów i innych jaszczurek, których powieki w toku ewolucji uległy przeobrażone w tzw. ”okulary” (podobnie jak u węży).

Tabela 1. Fizjologiczne wartości hematologiczne krwi legwana zielonego (Iguana iguana) wg. Anderson 1992 (4)

Hemoglobina	6,0-10,0 g/l
Hematokryt	0,25-0,52 l/l
Erytrocyty	1,0-5,8 T/l
Leukocyty	3,0-15 G/l
Heterofile	5-70 %
Limfocyty	8-83 %
Monocyty	0-4 %
Eozynofile	0-2 %
Bazofile	0-5 %

Tabela 2. Fizjologiczne wartości biochemiczne krwi legwana zielonego (Iguana iguana) wg. Anderson 1992 (4)

Ca	2,2-3,5 mmol/l
P	1,2-3,0 mmol/l
Kwas moczowy	70-356,4 µmol/l
Kreatynina	8,84-80 µmol/l
Glukoza	9,4-31,8 mmol/l
Białko całkowite	29-79 g/l
Albuminy	10-28 g/l
Bilirubina całkowita	6,84-17,1 µmol/l
Cholesterol	2,7-8,6 mmol/l
LDH	72-1870 jm/l
ALT(GSTP)	5-67 jm/l
AST (SGOT)	4-90 jm/l
AP	30-290 jm/l
Na	140-158 mmol/l
K	3,6-5,2 mmol/l

Podczas szczegółowych oględzin, zwierzę powinno być trzymane i unieruchamiane przez właściciela. Podczas badania dużych osobników należy postępować ze szczególną ostrożnością unikając ugryzień, podrapania ostrymi jak igły pazurami oraz ewentualnego, czasem bolesnego uderzenia ogonem. Znaczną wojowniczością odznaczają się również mniejsze gatunki jaszczurek, choćby wielkooki gekon Toke (Gekko gecko), którego ugryzienie mocnymi szczękami może okazać się dość bolesnym przeżyciem dla dłoni badającego lekarza.

Badanie bezpośrednie przeprowadza się z zachowaniem odpowiedniej kolejności postępowania: (1)

• Oglądanie i ocena ogólnego wyglądu zwierzęcia – zmiany kształtu ciała, skrzywienia kręgosłupa, kości kończyn (obrzęki ud) , obrys brzucha, kształt głowy, sposób oddychania itp.
• Oglądanie i ocena wyglądu skóry i jej wytworów (łuski, tarczki, pazury) – rany, blizny, strupy, ropnie, zaczerwienienia, obrzęki, barwa skóry, ubytki łusek, obecność ektopasożytów, przetrwałe fragmenty wylinki, uszkodzenia pazurów, (w razie konieczności pobranie prób do badań laboratoryjnych)
• Ocena narządów głowy:
  • Okolica oczu – uszkodzenia, zapadnięcie gałek ocznych, obrzęk powiek, wycieki z worka spojówkowego, osady włóknika w worku spojówkowym, zmętnienia rogówki, fragmenty wylinki, test fluoresceinowy.(pobranie wymazów z worka spojówkowego)
  • Okolica nozdrzy – wypływy surowicze, śluzowe, ropne, osad włóknika, zatkanie otworów nosowych, obrzęki, otarcia, ubytki łusek. ektopasożyty (roztocza). Należy pamiętać, że między innymi u legwanów zielonych (Iguana iguana) wycieki z nosa zawierające duże ilości NaCl są zjawiskiem fizjologicznym (usuwanie nadmiaru soli z organizmu).
  • Okolica uszu (błona bębenkowa) – obrzęki, zaczerwienienie, ew. wypływy z kanału słuchowego, ektopasożyty,
  • Jama gębowa – obrzęki dziąseł, śluz, bladość, zaczerwienienia, naloty włóknika, ubytki błony śluzowej, obrzęk krtani, wybroczyny ciała obce (resztki karmy), (w razie konieczności pobranie prób do badań laboratoryjnych)
• Okolica serca – u dużych osobników możliwe jest palpacyjne wyczucie uderzeń serca.
• Okolica kloaki – ślady odchodów, jakość i barwa błony śluzowej, brodawki, zachyłki hemipenisów (zgrubienia spowodowane nagromadzeniem resztek wylinki w obrębie zachyłków, ektopasożyty (uwaga na larwy much!) (w razie konieczności pobranie prób do badań laboratoryjnych).

W przypadku zaistnienia konieczności (brak rozpoznania) czy potwierdzenia wcześniej postawionej diagnozy należy posłużyć się badaniami dodatkowymi (metody obrazowe).

Badania dodatkowe (RTG, USG, endoskopia)

Wykonując badanie rentgenowskie lub ultrasonograficzne spokojnych lub osłabionych chorobą jaszczurek nie jest konieczne zastosowanie farmakologicznej sedacji zwierzęcia. Jeśli jednak mamy do czynienia z walecznym osobnikiem , uspokojenie staje się koniecznością. W tzw. szerokim zastosowaniu jest w takich przypadkach ketamina stosowana w niskich dawkach (20 do 50 mg/kg c.c. w iniekcji domięśniowej w zależności od zamierzonego efektu). Bezpieczniejszym jednak, choćby ze względu na krótki okres przychodzenia pacjenta do siebie, wydaje się zastosowanie izofluranu w krótkotrwałej (oszałamiającej) narkozie wziewnej z użyciem „komory do znieczuleń” w przypadku mniejszych gatunków lub maski twarzowej dla dużych jaszczurek. (1,3)
Zdjęcia wykonuje się najczęściej w projekcji dorso – wentralnej oraz lateralnej Wskazaniem do wykonania badania rentgenowskiego są najczęściej podejrzenia następujących przypadków chorobowych:

• Układ szkieletowy:
  • Metaboliczna choroba kości (MBD) – osteodystrofia
  • Złamania kości i zwichnięcia stawów kończyn
  • Uszkodzenia kręgosłupa
• Układ pokarmowy:
  • Ciała obce
  • Skręt i wgłobienie jelit
  • Powiększenie woreczka żółciowego
• Układ wydalniczy:
  • Kamienie moczowe w świetle pęcherza moczowego
  • Złogi kwasu moczowego w nerkach (dna nerkowa)
• Układ rozrodczy:
  • Retencja jaj „przed i poowulacyjna”.
  • Zamieranie płodów u jaszczurek żyworodnych
  • Trudny poród – powiększenie wielkości jaj (bezwzględne)
• Układ oddechowy
  • Zapalenie płuc
• Guzy nowotworowe w obrębie jamy ciała (celomy)

Decyzję o podjęciu badań ultrasonograficznych sankcjonuje podejrzenie pojawienia się zmian chorobowych w obrębie narządów wewnętrznych, których potwierdzenie nie jest możliwe przy pomocy rutynowych badań klinicznych. Takie sytuacje to na przykład złogi kwasu moczowego na otrzewnej oraz na powierzchni torebki wątrobowej przy dnie trzewnej, zmiany nowotworowe nerek, wątroby, ziarnina zapalna czy zmiany w obrębie serca i worka osierdziowego. USG wykorzystuje się również przy określeniu płci u gatunków monomorficznych oraz ocenie stanu aktywności rozrodczej gonad samic.

Badanie endoskopowe wymaga z oczywistych względów znieczulenia ogólnego. Wskazaniem do wykonania endoskopii są zazwyczaj: (1)

• Diagnostyka chorób narządów wewnętrznych, których prawidłowe rozpoznanie przy metodach rutynowych jest niemożliwe lub utrudnione, na przykład arterioskleroza, dna.
• Konieczność pobrania bioptatów zmienionych narządów wewnętrznych (nowotwory)
• Usunięcie ciał obcych przewodu pokarmowego i niektórych pasożytów (filarie, wrzęchy)
• Endoskopowe zabiegi chirurgiczne (kastracja, sterylizacja, splenektomia)
• Różnicowanie płci gatunków monomorficznych.

Szczegółowe informacje dotyczące techniki przeprowadzania badań obrazowych jaszczurek, możliwości diagnostycznych i interpretacji wyników dostępne są w fachowych podręcznikach medycyny weterynaryjnej. Jak dotąd większa część publikacji dotyczących problemów zdrowotnych jaszczurek ukazywała się w krajach anglo- i niemiecko-języcznych. Dostępność do wiedzy na temat diagnostyki chorób gadów w kraju ulegnie znaczącej zmianie już jesienią bieżącego roku, kiedy na rynku wydawniczym ukaże się polska edycja siódmego wydania niemieckiego podręcznika autorstwa Karla Gabrischa i Peernel’a Zwarta „Krankheiten der Heimtiere”.

 
Opracowanie i źródła informacji
Jarosław Zajączkowski DVM PhD

Piśmiennictwo:

• K. Gabrisch, P. Zwatr; „Krankheiten der Heimtiere” Schlütersche, wyd.6 Hannover 2005r.
• A. Meredith, Sh. Redrobe; “Manual of exotic pets” BSAVA wyd. 4. Gloucester 2002 r.
• N.I Anderson “Diseases of Iguana iguana” Compendium Cont . Educ. Pract Vet. 1992 r.
• D.R Mader “Reptile Medicine and Surgery”, Elsevier Health Sciences wyd. 2, 2005 r.
• P. Sura “Encyklopedia współczesnych płazów I gadów” Wydawnictwo Fundacja s.c. Nowy Sącz 2005