Zachowania jaszczurek związane z rozrodem

Pełnie zachowań rozrodczych dziko żyjących zwierząt możemy obserwować tylko w środowisku naturalnym. Mimo wszystko wiele z nich możemy podziwiać w warunkach hodowlanych. Niniejszy artykuł nawiązuje zarówno do doświadczeń hodowców, jak i opisów życia jaszczurek w naturze.

Jaszczurki to w większości zwierzęta terytorialne, a samce w okresie godowym przejawiają agresje w stosunku do innych samców. Dochodzi wtedy do potyczek między samcami, które walczą o jak najlepsze terytorium i możliwość kopulacji z jak największą ilością samic. Można wtedy zaobserwować charakterystyczne zachowania, takie jak:

• nadymanie podgardla (bardzo ciekawe u anolisów prezentujących swoje fałdy podgardzielowe),
• otwieranie pyska,
• kiwanie głową w górę i w dół,
• ruchy ogona (ruchy takie przypominają „strzelanie z bicza”, natomiast u jaszczurek, które mają ogony krótsze, porównywalne z długością głowy wraz z tułowiem, takich jak gekony, czy szyszkowce, ruchy te można porównać z ruchami ogona grzechotnika),
• „pompki” (czyli cykliczne podnoszenie i opuszczanie ciała na przednich kończynach),
• „waving” (czyli machanie przednią kończyną),
• poruszanie się w „zwolnionym tempie”,
• wokalizacja (u niektórych gatunków zdolnych do wydawania dźwięków),

U afrykańskiej jaszczurki Platysaurus broadleyi występuje inne ciekawe zachowanie. Samce w przeciwieństwie do samic są jaskrawo ubarwione. Rywalizujące samce spłaszczają swoje ciała i pokazują przeciwnikowi swoje brzuchy.

Jeśli wszystkie opisane przeze mnie sygnały nie poskutkują, jaszczurki rozpoczynają walkę, która może polegać na gryzieniu, czy zachowaniach, które przypominają zapasy (np. warany, helodermy).

Warto wspomnieć o ciekawych zachowaniach kameleonów. Rywalizujące samce potrząsają głowami i kołyszą się na gałęziach. W zachowaniach tych dużą rolę odgrywa barwa jaszczurki, która umożliwia zwierzętom komunikację i odzwierciedla ich nastrój. Najprawdopodobniej zmiana barwy nie gra roli w kamuflażu. Dodatkowo wiele kameleonów posiada na głowie charakterystyczne wyrostki, pomagające w walce i przepychaniu się z drugim osobnikiem.

Agresja samców sprawia spore problemy jeśli chodzi o hodowlę jaszczurek. Zwykle nie zaleca się umieszczania w jednym terrarium dwóch samców, ponieważ mogłoby się to skończyć urazem, bądź śmiercią słabszego osobnika . Zwykle w terrariach umieszcza się samca i kilka samic (haremy). U niektórych gatunków samce nie przejawiają agresji w stosunku do swoich rywali. Ma to na przykład miejsce u występującej u nas jaszczurki żyworodnej (Zootoca vivipara).

Ciekawe doświadczenie przeprowadził David Attenborough w swoim dokumencie „Life in cold blood”. Biolog chciał sprawdzić czy samice jaszczurek z rodziny frynosomowatych (prawdopodobnie był to gatunek z rodzaju Sceloporus) bardziej interesują samce, czy terytorium jakie zajmują. Dominujące samce zwykle zajmują terytorium z największą liczbą kamieni, i na którym znajduje się największa liczba samic. Duża liczba kamieni tworzy doskonałe miejsca do wygrzewania się (należy pamiętać, że jaszczurki to zwierzęta zmiennocieplne), a także zapewnia wiele kryjówek, gdzie jaszczurki mogą się schronić w przypadku zagrożenia. Biolog przełożył kamienie z kamienistego terytorium samca na terytorium samca, który nie cieszył się zainteresowaniem samic i do tej pory zajmował terytorium ubogie w dogodne miejsca do ukrycia się i wygrzewania. Jak się okazało samice po, krótkim czasie przeniosły się na nowe terytorium. Nie wiemy natomiast, jak długo taka sytuacja mogła by trwać. Jeśli doszłoby do konfrontacji owych samców, pewnie znów wygrał by silniejszy i ten przejął nowe kamieniste terytorium, wraz z samicami.

Zaloty u jaszczurek przebiegają podobnie jak zachowania związane z walką samców o samice i terytoria. Aktywność przejawia się po stronie samca i występują tutaj charakterystyczne zachowania wliczając w to: nadymanie podgardla, ruchy ogona, „waving” „pompki” i ruchy w „zwolnionym tempie”. Częste są gonitwy za samicą. Kopulacja u wszystkich jaszczurek przebiega bardzo podobnie. Występuje tutaj charakterystyczne gryzienie samicy w kark, co umożliwia przytrzymanie jej w trakcie kopulacji. Miedzy innymi dlatego samce mają masywniejsze głowy niż samice. U niektórych jaszczurek (np. eublefarów lamparcich) kopulacja jest poprzedzona głaskaniem samicy po boku.

Samice zwykle są bierne podczas godów. Jeśli nie mają ochoty na kopulacje (np. są już w ciąży, bądź nie są zainteresowane zalotnikiem) zwykle uciekają. Samica agamy błotnej w takich wypadkach unosi się na kończynach i „pręży” grzbiet, zaś u samic Rhacodactylus sp. występuje przeciągliwe skrzeczenie i ruchy ogonem co przypomina wijącego się węża.

U jaszczurek dominuje poligamia, samiec kopuluje więc z wieloma samicami. Niezwykłe związki wytworzyły jednak australijskie scynki krótkoogonowe (Tiliqua rugosa). Prowadzą one samotniczy tryb życia, jednak co roku w okresie godowym, ta sama para odnajduje się i przebywa ze sobą ok. 2 miesięcy. Jeśli jeden osobnik z pary zginie (np. pod kołami samochodu), drugi może pozostawać przy partnerze przez wiele dni, stale muskając językiem jego ciało. Warto wspomnieć, że jaszczurki podobnie jak węże i amfisbeny posiadają podwójny narząd kopulacyjny. Tzw. hemipenisy znajdują się w kloace i tylko jeden z nich jest wynicowany w trakcie kopulacji. W razie uszkodzenia jednego, drugi pozostaje sprawny.

U jaszczurek mogą występować pory femoralne (udowe) i preanalne (przedodbytowe). Są to ujścia gruczołów, które wbrew powszechnemu poglądowi występują i w skórze jaszczurek. Owe ujścia znajdują się na powiększonych łuskach przebiegających rzędowo. Łuski te stanowią ważną cechę w dymorfizmie płciowym, ponieważ u samców są większe niż u samic. Wydzielinie gruczołów zwykle przypisuje się rolę w terytorializmie i regulowaniu interakcji seksualnych. U jaszczurek z rodzaju Tribolonotus (występujących w północnej części Nowej Gwinei, Archipelagu Bismarcka oraz Wsypach Salomona) występują niespotykane u innych jaszczurek pory dłoniowe i gruczoł brzuszny. U szyszkowca olbrzymiego (Cordylus giganteus) na wewnętrznej stornie przednich kończyn występują powiększone łuski, których rola nie jest jeszcze do końca poznana. Możliwe, że również związane są z gruczołami.

Nie tylko samce wykazują agresję. Również i samice będące w ciąży potrafią być bardzo agresywne i odznaczać się zachowaniami, które wcześniej wymieniłem w stosunku do samców. Samice rywalizują m. in. o miejsce do wygrzewania się, czy miejsce do składania jaj. Jest to bardzo ważne z punktu widzenia hodowcy, który jeśli w terrarium posiada więcej niż jedną samicę, powinien zapewnić odpowiednio dużo miejsc do budowy gniazda.

Ciekawy jest sam proces składania i zakopywania jaj. Jaszczurki zwykle zakopują jaja w podłożu, wśród butwiejącej roślinności. Gadzie jaja potrzebują do rozwoju odpowiedniej wilgotności (wiele z nich rośnie podczas inkubacji), a także względnie stałej temperatury. Jako, że miałem szczęście wielokrotnie obserwować w hodowli jak takie zachowanie wygląd u agamy błotnej (Physignathus cocincinus), postaram się to opisać na przykładzie tego gatunku.

Samica zanim złoży jaja, zwykle wykopuje kilka gniazd „próbnych”. Zanim do któregoś z dołów złoży jaja, może minąć nawet tydzień. Zdarza się także, że pierwszy wykopany dołek staje się gniazdem „właściwym”. Po złożeniu jaj samica starannie zakopuje jaja. Najpierw (pozostając zwrócona tyłem do gniazda) nagarnia warstwę podłoża tylnymi łapami, które są dłuższe i silniej umięśnione niż przednie. Kiedy naniesie na jaja określoną warstwę podłoża, zwraca się do jaj przodem i zaczyna ubijać gniazdo pyskiem. Po tej czynności (nadal zwrócona przodem do jaj) czasem zakopuje jaja przednimi kończynami, ale po chwili odwraca się tyłem i używa to tego celu tylnych kończyn, by po pewnym czasie znów rozpocząć ubijanie pyskiem. Powtarzając te dwie czynności (nanoszenie podłoża i ubijanie) doskonale maskuje gniazdo. W hodowli nigdy nie należy przeszkadzać samicy w tym procesie, nawet jeśli jaja mają być inkubowane w inkubatorze.

Należy pamiętać, że nie wszystkie jaszczurki są jajorodne (choć zdecydowana większość). Niektóre są jajożyworodne (dokładniej żyworodne lecytotroficznie, np. Zootoca vivipara, Anguis fragilis, Cordylus sp.), a bardzo niewiele żyworodnych (np. u: Corucia zebrata, czy Chalcides chalcides).

U znacznej większości jaszczurek opieka rodzicielska kończy sie po zakopaniu gniazda z jajami, czy urodzeniu młodych. W przypadku gadów występowanie opieki rodzicielskiej jest dobrze poznane u krokodyli i pytonów, ale zjawisko to występuje również u nielicznych jaszczurek. Najwięcej gatunków wykazujących opiekę rodzicielską występuje w rodzinie scynków (Scincidae). Przykładem mogą być wspominane już wielokrotnie scynki krokodylowe (Tribolonotus gracilis), a także (Tribolonotus novaeguinae) występujące w północnej części Nowej Gwinei. Samice mają tylko jeden (prawy) funkcjonalny jajowód i składają tylko jedno jajo na jakiś czas (w hodowli kilka zniesień w roku). Przez cały czas inkubacji, przebywają w pobliżu jaja, a w razie ataku drapieżnika, aktywnie wokalizują. Młode po wylęgu przez pewien czas przebywa w pobliżu matki, często też na nią wchodzi. Opieka rodzicielska występuje, także u innych scynków. Samica Plestiodon fasciatus ogrzewa jaja swoim ciałem nagrzanym przez promienie słońca, zaś samica Plestiodon septentrionalis prócz opieki nad jajami, zlizuje płyn owodniowy z młodych i przebywa z nimi ok. 2 dni w wykopanej przez nią norze. Kolejny niezwykły przykład dotyczy (także przedstawiciela scynków): Corucia zebrata, występującego na Wyspach Salomona. Gatunek ten jest żyworodny (łożysko!) i wydaje na świat zwykle jedno, rzadko dwoje potomstwa, po ciąży trwającej ok. 6-7 miesięcy. Rodzice strzegą młode, które często wspina się na matkę. W hodowli tego gatunku zaleca się, aby potomstwo pozostawało z rodzicami przynajmniej przez okres jednego roku, aż do pojawienia się zachowań agresywnych. Co ciekawe zaobserwowano, że dorosłe osobniki mogą chronić młode, które nie jest z nimi spokrewnione. Młode pozostające w bliskości z rodzicami, łatwiej znajdują pokarm i prawdopodobnie w przyszłości lepiej radzą sobie w kontaktach z innymi osobnikami.

Opieka nad młodymi nie dotyczy jedynie scynków. Zaobserwowano ją u przedstawiciela rodziny waranów: Varanus varius. Samica tego australijskiego gatunku składa jaja w termitierze, gdzie panują idealne warunki do rozwoju jaj (temperatura i wilgotność). Wylęgające się młode nie mają jednak szans by wydostać się z twardej termitiery, pomaga im w tym matka, która zapamiętuje w którym miejscu złożyła jaja.
Czasem związki pomiędzy rodzicami, a młodymi są trwalsze i tworzą się specyficzne grupy złożone z pary i ich młodych i z upływem czasu, spokrewnionych osobników. Mowa tutaj o przedstawicielach scynków: Egernia stokesii, Egernia saxatilis, Egernia cunninghami. U tego ostatniego gatunku grupy społeczne mogą liczyć ponad 27 osobników. Co ciekawe, jak pokazują badania genetyczne, jaszczurki nie krzyżują się z osobnikami najbliżej spokrewnionymi.

Mam nadzieję, że wystarczająco szczegółowo omówiłem zachowania jaszczurek związane z rozrodem. Należy jednak pamiętać, że wśród ponad 5 tysięcy opisanych dotychczas gatunków jaszczurek mogą występować liczne charakterystyczne zachowania nie opisane w tym artykule. Niemożliwością było również podanie wszystkich gatunków, u których występuje dane zjawisko bądź zachowanie.

 
Opracowanie i źródła informacji
Opracował: Paweł Kaczmarek (jaszczur) na podstawie własnych doświadczeń, a także:

– Sura Piotr, Encyklopedia współczesnych płazów i gadów, Wydawnictwo Fundacja S.C., wyd. I, Nowy Sącz 2005, ISBN 83-88887-60-2
– Dobrowolska Hanna, Zwierzęta świata. Gady, PWN, wyd. II, Warszawa 1990,
ISBN 83-01-08483-9
-Bruins Eugene, Encyklopedia terrarystyki, przeł. Włodzimierz Stanisławski, Galaktyka, Łódź 2003, ISBN 83-87914-76-2
– Attenborough David, Life in Cold Blood, Wielka Brytania, BBC Natural History Unit 2008,
– Ruston W. Hartdegen, Matthew J. Russell, Bruce Young, Richard D. Reams, Vocalization of the crocodile skink, Tribolonotus gracilis (de Rooy, 1909), and evidence of parental care [online], „Contemporary Herpetology” 2001, nr. 2, [dostęp: 08 maja 2011], dostępny w Internecie: http://www.contemporaryherpetology.org/ch/2001/2/
– Li Vigni F., Tribolonotus gracilis. A peculiar „crocodile” in the terrarium, „Reptilia” 2009, nr. 62, str. 57-61
– opis zachowań Rhacodactylus sp. dzięki uprzejmości empiu, http://www.geckosempire.com/
– Jerry G. Wlas, The Guide to Owning Skink,
-http://www.azeah.com/Care-Sheets.asp?id=133