IBD (inclusion body disease) – groźna choroba gadów

IBD (inclusion body disease) jest ciężką, nieuleczalną chorobą węży. Szczególnie zagrożone są węże z podrodziny Boinae i Pythoninae (2). Pojawiły się doniesienia, że podobne objawy do IBD obserwowano u węży z innych rodzin (Colubridae i Viperidae) (2, 8). IBD po raz pierwszy zostało opisane w połowie lat 70. ubiegłego wieku (2, 4) u pytona tygrysiego (Python molurus bivittatus). W latach 80. odnotowywano coraz częstsze przypadki IBD u pytonów, a od początku lat 90. liczba zachorowań na IBD wśród pytonów zaczęła maleć na rzecz coraz częstszych przypadków stwierdzenia IBD u węży boa (Boa constrictor) (8). Nazwa choroby powstała w nawiązaniu do charakterystycznych śródplazmatycznych ciałek wtrętowych pojawiających się w komórkach nabłonka przewodu pokarmowego, narządów wewnętrznych i neuronach. Przypadki IBD odnotowywano w hodowlach w Ameryce, Afryce, Europie i Australii, nie odnotowano takich przypadków u osobników wolno żyjących (4).

Nie ustalono jeszcze ostatecznie, co jest czynnikiem wywołującym chorobę (4, 8). Podejrzewa się, że chorobę wywołuje wirus należący do rodziny Retroviridae (4, 6, 8, 9). Obecne podejrzenia oparte są na morfologicznym podobieństwie izolowanego (od chorych węży) wirusa do retrowirusów typu C (4, 8, 9). Cząsteczka wirusa mierzy 90-120 nm, nukleoid zamknięty jest w heksagonalnym nukleokapsydzie. Ponadto w surowicy chorych węży oraz w supernatancie hodowli komórkowych (od chorych węży) wykryto aktywność odwrotnej transkryptazy (4, 8, 9). Udowodniono również, że supernatantem z hodowli komórkowych i homogenatem wątroby chorych węży boa (Boa constrictor) można wywołać chorobę u młodych pytonów tygrysich (Python molurus bivittatus) (9).

Te dane mogą wyraźnie wskazywać retrowirusa typu C jako czynnik etiologiczny IBD, jednakże badania wykazały obecność endogennego retrowirusa typu C zarówno w zdrowych tkankach gadów, jak i w tkankach objętych procesami proliferacyjnymi (np. w złośliwych guzach u pytona tygrysiego) (9).

Drogi szerzenia choroby nie zostały jeszcze w pełni poznane (1, 4). Do zakażenia może dochodzić drogą pokarmową, oddechową, płciową, poprzez bezpośredni kontakt zdrowych węży z chorymi (z ich wydzielinami). Choroba może być także przeniesiona przez hodowcę na rękach lub narzędziach zanieczyszczonych wydzielinami chorych węży (1, 4). Udowodnione są również przypadki zakażeń śródmacicznych embrionów (gatunki jajożyworodne) lub jaj (gatunki jajorodne) (4). Zaobserwowano także, że wektorem przenoszącym IBD może być roztocze (Ophionyssus natricis) (1, 2, 4, 5, 8).

Objawy kliniczne IBD

Węże z podrodziny Boinae są najczęściej bezobjawowymi nosicielami wirusa (6) i przez lata mogą nie występować u nich objawy IBD. U węży boa choroba przebiega najczęściej dwuetapowo. We wczesnym okresie choroby („faza ostra”) obserwuje się (5, 6, 8):

• anoreksję
• spadek masy ciała
• wtórne infekcje bakteryjne (zapalenie błony śluzowej pyska, zapalenie płuc)
• słabe gojenie ran
• ogniska martwicy skóry
• wymioty

W trakcie trwania choroby („faza przewlekła”) zaczynają się pojawiać objawy nerwowe (1, 3, 6, 8):

• paraliż
• brak korekcji postawy po odwróceniu na grzbiet
• skręcenie głowy i szyi
• pozycja „patrzącego w gwiazdy”
• niezdolność do polowania i duszenia
• zaburzenia koordynacji ruchowej
• nienaturalnie długie pozostawanie języka poza pyskiem podczas „badania” otoczenia,
• problemy linienia wynikające z zaburzeń koordynacji

Czas trwania choroby od momentu wystąpienia pierwszych objawów do śmierci może wynosić kilka miesięcy lub dłużej (6). U węży z podrodziny Pytoninae choroba przebiega szybciej i ostrzej. Od momentu pojawienia się pierwszych objawów do śmierci mija kilka dni lub tygodni (6). U pytonów w „ostrej fazie” występują prawie wyłącznie objawy nerwowe, które są silniejsze niż u boa (1, 4, 8):

• zaburzenia reakcji na bodźce środowiska (wyolbrzymienie reakcji),
• dezorientacja
• zaburzenia równowagi
• zmniejszenie motoryki tylnego odcinka ciała (może to prowadzić do wzdęć i zaparć)
• nienaturalnie długie pozostawanie języka poza pyskiem podczas „badania” otoczenia
• opistotonus

Może się pojawiać również zapalenie błony śluzowej pyska (tzw. zgnilec pyska), nie obserwuje się natomiast wymiotów (1, 4, 5).

Diagnostyka IBD

Dotychczas nie zostały opracowane testy serologiczne do diagnostyki IBD (2, 4). U osobników, u których na podstawie wywiadu i objawów podejrzewamy IBD (6), należy wykonać badania krwi, zarówno morfologię z rozmazem, jak i pełny pro.l biochemiczny (Na, K, mocznik, kreatynina, Ca, glukoza, P, bilirubina całkowita, cholesterol, białko całkowite, albuminy, globuliny, fosfataza zasadowa, SGOT, SGPT (1)). We wczesnych stadiach choroby obserwuje się leukocytozę > 30 tys. (4, 8) i limfocytozę (1, 4, 5), obniżenie poziomu białka całkowitego i globulin oraz podwyższenie SGOT. Wraz z trwaniem procesu chorobowego leukocytoza przechodzi w leukopenię < 5 tys. (1, 6, 8), a w panelu biochemicznym obserwuje się zmiany wynikające i zależne od stopnia odwodnienia i uszkodzenia narządów wewnętrznych (6). W pojedynczych przypadkach w rozmazach krwi obwodowej można znaleźć śródplazmatyczne ciałka wtrętowe w białych (4, 6, 8) i czerwonych (5) krwinkach.

Dla potwierdzenia IBD kluczowe jest wykazanie eozynofilowych ciałek wtrętowych w komórkach nabłonka błony śluzowej przewodu pokarmowego (pyska, przełyku i żołądka) (4) lub narządów wewnętrznych wątroby, trzustki, nerek (5, 6). Wykonuje się biopsję ww. narządów, a uzyskany materiał utrwalamy w 10% formalinie i badamy histopatologicznie lub – aby przyspieszyć diagnozę – wykonuje się z uzyskanego materiału rozmaz, który barwi się hematoksyliną i eozyną (zmodyfikowana technika) (mod H – E) (4):

• 1. utrwalanie rozmazu w 10% formalinie przez 1 minutę,

• 2. barwienie hematoksyliną wg Harrisa przez 3 minuty,

• 3. jednokrotne zanurzenie w chloroetanie;

• 4. płukanie w wodzie bieżącej,

• 5. jednokrotne zanurzenie w 0,5% amoniaku (dla wybarwienia jąder na niebiesko),

• 6. płukanie w wodzie bieżącej,

• 7. barwienie eozyną przez 40 sekund,

• 8. odwodnienie w alkoholach o stężeniu 95-100% – 100%,

• 9. zanurzenie w ksylenie.

Barwienie rozmazów tą metodą jest bardziej wskazane niż metodą Wright-Giemsa (W–G), gdyż w barwieniu W–G ciałka wtrętowe barwią się zasadochłonnie, co może utrudniać ich identyfikację. W barwieniu mod H–E ciałka wtrętowe barwią się kwasochłonnie, identycznie do tych obserwowanych w tkankach zatapianych w para.nie, ciętych i barwionych H–E (4). Wykrycie w preparacie ciałek wtrętowych potwierdza IBD (4, 6, 8). Ich brak nie wyklucza choroby, gdyż czasami ich obecność stwierdza się tylko w tkance nerwowej (4, 8). W wielu przypadkach potwierdzenie IBD możliwe jest dopiero w badaniach sekcyjnych po śmierci osobnika. W obrazie sekcyjnym dominują zmiany wynikłe z wtórnych zakażeń bakteryjnych, takie jak:

• stan zapalny błony śluzowej pyska
• zapalenie płuc
• ziarniniaki bakteryjne w wątrobie i nerkach
• zwłóknienie lub zanik miąższu śledziony (8)

Pobrane podczas sekcji próbki z głównych organów oraz mózgu i rdzenia kręgowego utrwala się w 10% formalinie (do badań histopatologicznych) lub zamraża w temperaturze -70°C (do izolacji wirusa – na dzień dzisiejszy niewiele laboratoriów na świecie dysponuje sprzętem i umiejętnościami potrzebnymi do hodowli komórkowych gadów (8)). W badaniach histopatologicznych poszukuje się głównie kwasochłonnych ciałek wtrętowych w komórkach nabłonkowych wszystkich głównych narządów wewnętrznych. Ciałka wtrętowe mają najczęściej 1-4 µm i są zawsze większe od jądra komórkowego (8). Obserwuje się również wakuolizację i degenerację cytoplazmy zaatakowanych komórek, a w neuronach widoczne są miejsca degeneracji, demielinizacji i rozrost gleju (8).

Leczenie i zapobieganie IBD

Na dzień dzisiejszy nie istnieje skuteczne leczenie IBD (1, 4, 5, 8). Osobniki z wyraźnymi objawami, nasuwającymi podejrzenie IBD, należy poddać eutanazji. W przypadku gdy chory osobnik jest jedynym wężem w domu lub właściciel nie wyraża zgody na eutanazję, należy chorego osobnika odizolować od reszty węży i podjąć leczenie wspomagające (nawadnianie, przymusowe karmienie i zapobieganie wtórnym infekcjom bakteryjnym). Zmiany istniejące w układzie nerwowym i narządach wewnętrznych są na tyle duże, że zabiegi te będą tylko przedłużać życie z jednoczesnym obniżaniem jego jakości i zwiększającym się cierpieniem węża (1, 5, 6), o czym należy poinformować właściciela (6). Jednocześnie należy zwrócić uwagę właścicielowi zwierzęcia, aby nie sprzedawał chorego osobnika lub jego potomstwa (6). Podstawowym środkiem zaradczym jest kwarantanna wszystkich nowych węży trwająca co najmniej 90 dni, a w przypadku boa – 6 miesięcy (4, 5). Osobniki podejrzane, wykazujące w czasie kwarantanny objawy spadku apetytu, osłabienie lub okresowe wymioty nie powinny być nigdy dołączane do stada podstawowego. Bardzo ważne w kolekcjach są kontrola i zapobieganie inwazji roztoczy oraz zachowanie odpowiedniej higieny zarówno w terrariach, jak i higieny osobistej. Terraria, w których były trzymane chore lub podejrzane chorobowo węże, należy poddać dezynfekcji. Szklane i plastikowe terraria dezynfekujemy preparatami zawierającymi chlor (np. wybielacze), a następnie suszymy i wietrzymy na słońcu (4, 5). Należy pamiętać również o fakcie, że IBD może przenosić się drogą kropelkową i może zostać przeniesiona z innej hodowli przez hodowcę lub inne osoby odwiedzające hodowlę. Aby temu zapobiec, należy ściśle przestrzegać higieny oraz unikać sytuacji, w których wartościowe węże mogą być narażone na kontakt z osobami trzecimi (wystawy, giełdy). Obecny stan wiedzy na temat IBD jest jeszcze bardzo niekompletny, ciągle pozostaje wiele pytań, na które nie znaleziono odpowiedzi. Na całym świecie prowadzone są badania mające na celu ostateczne określenie czynnika etiologicznego, co da możliwość stworzenia testów serologicznych do szybkiej i pewnej identyfikacji choroby (4). Przodującym ośrodkiem prowadzącym badania nad IBD jest College of Veterinary Medicine University of Floryda (2).

 

Opracowanie i źródła informacji

Lek. wet. Michał Polok
Gabinet Weterynaryjny „Elka-vet”
40-718 Katowice,
ul. Kołobrzeska 24

Piśmiennictwo

1. http://www.anapsid.org/ibd.html.
2. http://members.iinet.net.au/bush/append21.html
3. http://www.icon.co.za/mvdmerwe/inclus_d.htm
4. http://sacs.vetmed.u..edu/wildlife/IBDINFO.html
5. http://www.animalnetwork.com/reptiles/detail.aspx?aid=20113&cid=3977&search
6. http://www.merckvetmanual.com/mvm/index.jsp?c.le=htm/bc/171413.htm
7. http://www.michiganreptileshow.com/burmese%20python.html
8. Mader D.R.: Reptile medicine and surgery. Elsevier Saunders, 2006.
9. http://www.research-projects.unizh.ch/p3499.htm