Loading...
Reptilia – gady
Gady (Reptilia) → Gady są zwierzętami poikilotermicznymi, czyli zmiennocieplnymi, w pełni przystosowanymi do życia lądowego. Cały cykl życiowy łącznie z rozmnażaniem odbywa się na lądzie.
Gady pojawiły się na Ziemi ok. 340 mln lat temu we wczesnym Karbonie (różne źródła podają różne informacje). Jest to gromada zmiennocieplnych kręgowców licząca 8200 gatunków (wg danych ze stycznia 2005 r). Skóra gadów pokryta jest różnymi tarczkami rogowymi lub łuskami. Współczesne gady należą do czterech rzędów: żółwie, krokodyle, hatterie inaczej zwane tautara (współcześnie występują dwa gatunki tuatar: Sphenodon punctatus i Sphenodon guntheri) – jedyny współczesny przedstawiciel gadów ryjogłowych,
występujący na przybrzeżnych wysepkach przy Nowej Zelandii oraz gady łuskonośne, które dzielimy na dwa podrzędy; jaszczurki i węże (ok. 7700 gatunków). Bardzo ważnym narządem zmysłu jest u gadów (oprócz krokodyli, które go nie posiadają) tzw. narząd Jacobsona składający się z dwóch kieszonek wyścielonych nabłonkiem węchowym znajdujący się w podniebieniu, do których za pomocą języka przenoszone są substancje zapachowe. Równie dobrze rozwiniętymi narządami zmysłu u gadów są: narząd wzroku i słuchu, (choć ogólnie wiadomo, że dobry słuch nie dotyczy żółwi i węży, bo te są głuche). Ważnym procesem odróżniającym gady od innych zwierząt jest proces linienia, czyli zrzucania, zrogowaconego naskórka wraz ze znajdującymi się często na nim bakteriami, roztoczami i innymi pasożytami. Taki naskórek nazywamy wylinką. Zjawisko linienia towarzyszy gadom podczas ich wzrostu. Gady uznawane są za zwierzęta prowadzące głównie lądowy lub wodno-lądowy tryb życia, ponieważ świadczy o tym fakt, iż skóra ich jest prawie nieprzepuszczalna i sucha. Kluczowym czynnikiem w życiu większości gadów jest promieniowanie słoneczne niezbędne do właściwej egzystencji. Gady są zwierzętami jajorodnymi oraz żyworodnymi (obecnie
herpetolodzy nie używają już prawie pojęcia jajożyworodności).
Obecnie żyjące gady zalicza się do 4 rzędów:
1) Żółwie – Chelonia
2) Prajaszczury (ryjogłowe, Rhynchocephalia), jedyny przedstawiciel – hatteria (Sphenodon punctatus) z zachowanym okiem ciemieniowym
3) Łuskonośne (Squamata) do nich należą jaszczurki i węże
4) Krokodyle (Crocodylia).
Gady powstały z płazów w karbonie ery paleozoicznej. Pierwszymi były kotylozaury (podklasa Anapsida, rząd Cotylosauria).
Formą przejściową między kopalnymi płazami i gadami była Seymouria. Długość jej ciała wynosiła ponad 50 cm, a budową przypominała płazy i gady.
| Cechy płazie | Cechy gadzie |
| Rozwój osobniczy, zapłodnienie związane z wodą | Wyodrębniona szyja |
| Płaska, ażurowa czaszka | 5-palczaste kończyny z pazurami |
| Obręcz kończyny przedniej | Uzębione szczęki |
| Boczne ustawienie oczu | |
| Jeden kłykieć potyliczny łączący czaszkę z kręgosłupem | |
| Kształt kręgów |
Swój największy rozwój gady osiągnęły w erze mezozoicznej. Najstarsze skamieniałości pochodzą z Nowej Szkocji w Kanadzie (środkowy karbon ok. 320 mln lat temu). Panowanie gadów na Ziemi to ok. 140 mln lat w czasie jury i kredy. Największe dinozaury osiągały 20 m długości, przy wielotonowej masie ciała. To największe zwierzęta jakie kiedykolwiek zamieszkiwały Ziemię. Wyróżniamy wśród nich mięsożerne lub padlinożerne teropody i roślinożerne zauropody. Zwierzęta te zaczęły wymierać najprawdopodobniej z powodu zmieniającego się klimatu.
Gady występują w różnych siedliskach na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy. To pierwsze kręgowce posiadające suchą, łuskowatą skórę, chroniącą ich ciało zarówno przed urazami jak i utratą wilgoci.
Są pierwszymi kręgowcami, w kręgosłupie których wyraźnie występuje odcinek szyjny i wyodrębniony jest tułów.
Jako pierwsze wykształciły międzyżebrowe mięśnie oddechowe, nerkę prawdziwą oraz 12 nerwów czaszkowych, a u podstawy czaszki wykształciło się podniebienie twarde. Zwierzęta te mają zdolność akomodacji oka (ogniskowania). Jest to możliwe dzięki zmianie kształtu soczewki. Nawet w okresie embrionalnym gady nie oddychają za pomocą skrzeli. Kolejną cechą jaką wykształciły w toku ewolucji to pojawienie się u zarodków specyficznych błon płodowych. Ciało gadów jest wydłużone, jaszczurkowate, zaopatrzone w 4 kończyny, poza wyjątkami w niektórych grupach Reptilia gdzie zwierzęta odnóży nie posiadają lub jest widoczna tendencja do ich redukcji.
Układ szkieletowy
Czaszka
- Czaszka w znacznym stopniu skostniała, jest wyższa i węższa niż u płazów;
- Szczęka górna zrośnięta z puszką mózgową (żółwie, krokodyle) lub ruchoma (węże);
- Kość kwadratowa i stawowa łączą szczękę górną z żuchwą;
- Uzębienie homodontyczne (identyczna budowa i kształt). Zęby umiejscowione są na kościach szczękowych;
- Czaszka połączona ruchomo z kręgosłupem za pomocą 1 kłykcia potylicznego
Odcinki kręgosłupa
- szyjny (8kręgów: dźwigacz, obrotnik i 6 innych);
- piersiowo-lędźwiowy (12 kręgów);
- krzyżowy (2 kręgi);
- ogonowy (zmienna liczba kręgów);
Żebra
- obecna klatka piersiowa: żebra + mostek;
- niekiedy „żebra” brzuszne (gastralia);
Obręcz barkowa
- łopatki, nadłopatki;
- obojczyki;
- potężne kości krucze;
- u gadów beznogich redukcja obręczy;
- połączona jest mięśniami z kręgosłupem;
Obręcz miedniczna
- 2 kości powstałe ze zrośnięcia kości biodrowych, łonowych i kulszowych;
- mocno połączona z kręgosłupem poprzez drugi krąg krzyżowy;
- u gadów beznogich redukcja obręczy;
Kończyna przednia
a) Kości ręki
kości palców;
kości śródręcza;
kości nadgarstka;
b) Kości przedramienia
kość promieniowa;
kość łokciowa;
c) Kość ramieniowa
Występuje zanik kończyn u gadów beznogich (węży i niektórych padalców)
Kończyna tylna
a) Kości stopy
kości palców;
kości śródstopia;
kości nastopka (stępu);
b) Kośći podudzia
kość goleniowa (piszczelowa);
kość strzałkowa;
c) Kość udowa
Zanik kończyn u gadów beznogich.
U gadów występuje boczne osadzenie kończyn zawieszających ciało.
Układ mięśniowy
- mięśnie głowy;
- m. tułowia o zanikającej metamerii;
- m. międzyżebrowe;
- m. kończyn;
Układ pokarmowy
Przewód pokarmowy rozpoczyna się jamą gębową (z językiem, zębami, zębami jadowymi i gruczołami ślinowymi) przechodząc dalej w → gardziel → przełyk → żołądek → dwunastnicę (z wątrobą i trzustką) → jelito cienkie →jelito grube (na ich granicy jelito ślepe) → kloaka (stek)
Układ krwionośny
- zamknięty
- serce trójdziałowe (u krokodyli całkowita przegroda międzykomorowa);
- dwa obiegi krwi: duży (serce – ciało – serce) i mały, tzw płucny (serce – płuca – serce);
- obecna czerwona hemoglobina;
Układ oddechowy
Nozdrza zewnętrzne przechodzą kolejno w nozdrza wewnętrzne → krtań → tchawicę → 2 oskrzela główne – Są to drogi oddechowe;
Narządami wymiany gazów są:
- płuca podzielone na liczne komory;
- znaczna część płuc ma budowę gąbczastą;
- u niektórych węży występuje redukcja jednego z płuc;
Ruchy oddechowe występują z udziałem klatki piersiowej i mięśni międzyżebrowych.
Układ wydalniczy
- parzyste nerki;
- parzyste moczowody;
- pęcherz moczowy;
- kloaka;
Postać wydalanego azotu:
- kwas moczowy (95%)
- mocznik
- amoniak (krokodyle do 80%)
Układ nerwowy
- Kresomózgowie składa się z:
- dobrze wykształconych półkul mózgowych
- zaczątkowej kory mózgowej
- dobrze rozwiniętych płatów węchowych
- Międzymózgowie
- nieduże
- obecna przysadka i (z wyj. krokodyli) szyszynka
- Śródmózgowie
- zawiera ośrodki wzrokowe i statyczno – słuchowe
- ma rolę koordynującą
- Móżdżek
- nieduży, ale dobrze rozwinięty
- na ogół gładki, u krokodyli podzielony na 3 płaty
- Rdzeń przedłużony jest wygięty w płaszczyźnie pionowej
- Występuje 12 par nerwów mózgowych
Układ rozrodczy
- Narządy płciowe u samców:
- parzyste jądra, parzyste najądrza, parzyste nasieniowody uchodzące do moczowodów, kloaka z 2 narządami kopulacyjnymi.
- Narządy płciowe u samic:
- parzyste jajniki, parzyste jajowody, kloaka
Cechy rozmnażania
- zapłodnienie wewnętrzne
- jajorodne lub jajożyworodne lub żyworodne
- rozwój prosty
- gady są owodniowcami (zarodki tworzą błony płodowe)
Cechy morfologiczne gadów przystosowujące je do życia w środowisku lądowym
→ sucha, zrogowaciała skóra, nieprzepuszczalna dla gazów;
→ palce zaopatrzone w pazury warunkujące większą przyczepność do podłoża
→ oko osłonięte trzema powiekami (dolną, górną i migawkową), chroniącymi przed działaniem czynników zewnętrznych;
→ ruchliwa głowa, dzięki obecności jednego kłykcia potylicznego i odpowiedniej budowie pierwszego i drugiego kręgu szyjnego, zapewniająca lepszą penetrację środowiska;
→ zwinny sposób poruszania się dzięki udziałowi całego kręgosłupa;
→ kończyny 5-palczaste podwieszające ciało;
Cechy anatomiczne gadów przystosowujące je do życia w środowisku lądowym
→ szkielet silnie skostniały;
→ czaszka silnie wysklepiona w porównaniu z płazami, mózgoczaszka łączy się z trzewioczaszką za pomocą kości kwadratowej;
→ szczęki zaopatrzone w jednolite, niezróżnicowane zęby (homodontyzm)
→ silnie rozwinięte kości obręczy barkowej (łopatki, nadłopatki, kości krucze, obojczyki) oraz miednicznej (zrośnięcie kości biodrowej, łonowej i kulszowej);
→ płuca gąbczaste, osłonięte żebrami i mostkiem (klatka piersiowa), wspomagającymi i ułatwiającymi oddychanie;
→ serce trójdziałowe (2 przedsionki + komora z niepełną przegrodą, dzięki czemu krew miesza się tylko częściowo. Wyjątek krokodyle – serce 4-działowe);
→ w układzie wydalniczym para nerek ostatecznych, efektywniej regulujących gospodarką wodno-mineralną;
→ silniejszy rozwój mózgu w stosunku do płazów, zwłaszcza rozwój półkul mózgowych z zaczątkami kory mózgu;
→ dobrze rozwinięte narządy zmysłu węchu;
→ wykształcenie narządów kopulacyjnych w związku z zapłodnieniem wewnętrznym (następującym w jajowodach);
→ jaja składane są na lądzie a nie w wodzie; przetrwanie jaj i rozwój organizmu są możliwe dzięki obecności błon płodowych – owodni, omoczni i kosmówki;
Opracowanie: Magdalena Sądej na podstawie literatury:
Jura Cz.: Bezkręgowce; Warszawa 1997.
Villee: Biologia, Warszawa 1996.
Rajski A. Zoologia, tom 1 i 2, Warszawa 1997
Pyłka-Gutowska E.: Vademecum Maturzysty Biologia; Warszawa 1996.
Gorzelańczyk E.J., Wierzbicki A.: Ilustrowany słownik biologiczny dla kandydatów na Akademię Medyczną i Studia Przyrodnicze; Poznań 1998.
Tablice biologiczne; Warszawa 1994.
